Əsas Səhifə > Slayd > Kamal Abdullaya 70 sual – 70 cavab

Kamal Abdullaya 70 sual – 70 cavab


4-12-2022, 19:27

Kamal Abdullaya 70 sual – 70 cavab...

Bu gün Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdulla doğum gününü qeyd edir. 

"70 sual, 70 cavab" başlıqlı müsahibə Kamal Abdullanın yubileyi münasibəti ilə hazırlansa da aktuallığını saxlamaqdadır. 

 "AzerTaym.az" müsahibənin aktuallığını nəzərə alıb onu yenidən təqdim edir.

1.Məmməd Səfa, Xalq artisti:

Mən hesab edirəm ki, Kamal Abdulla ədəbiyyatımızda istər dil, istər münasibətlər, istər xarakterlər baxımından bir zirvədir. Bu ədə­biy­ya­tın, bu zirvənin içində həmişə gizli bir xətt mövcud olub. Bu Kamal Abdulla yaradıcılığının dərinliyində gizlənən bir KİNODUR. Bu gizli kino, onun bütün yaradıcılığını əhatə edir. Bunun bariz nümunəsi mən­dən ötrü “Qərar” povestidir. Azərbaycan kinosu və Kamal Abdulla dəsti-xətdi. Çox maraqlı iş birliyi. Görəsən, Kamal Abdulla bu gizli kinonu real­lığa çevirmək istərdimi?

– İstərdi, amma bu ondan, onun istəyindən asılı deyil. Mən özüm üçün belə bir davranış tərzi müəyyənləşdirmişəm: mənim işim yazmaqdır. Kim­sə bunu səhnələşdirmək istərsə, bu onun öz işidir. Kimsə bunu film kimi işləmək istərsə bu da onun öz işidir. Yazıdan sonrakı mərhələ mənim mər­hələm deyil. İdealda belə olmalıdır. İndi əgər biz yazandan sonra nəş­riy­yatla, tərcüməçilərlə danışıqlar aparırıqsa, əslində, bu doğru deyil, çünki bu da bizim işimiz deyil.

Sualın özünə gəldikdə isə belə deyə bilərəm. Mən yazarkən hər hansı səh­nəni, situasiyanı ilk olaraq gözümü yumub təsəvvürümdə can­lan­dı­rı­ram, ona bir kino lenti kimi sanki baxıram. Sənin dediyin o kinovarilik, yə­qin ki, burdan qaynaqlanır. 

2.Aysel Əlizadə, yazıçı:

 – Əsas obrazı qadın olan roman yazsanız, necə bir xarakter yaradarsınız?

– Mən belə düşünürəm ki, bədii mətndə əsas və qeyri-əsas obrazlar olmamalıdır. Mənim yazdığım bütün obrazlar mənim özümdür desəm, məni ümid edirəm ki, doğru-dürüst anlayacaqlar. Flober deyirdi, madam Bovari – bu mənəm. Çox doğru deyirdi. O, xarakterdən ideyaya gedirdi. Mən də bunun üçün çalışıram. Amma başqa yol da var. İdeyadan obraza gedən yol. Əvvəl ideya, sonra obraz. Bəzən bunların ikisindən də istifadə etməyə çalışırlar. Mən də bəzən belə etməyə çalışıram. Həm xarakterdən ide­yaya, həm də ideyadan xarakterə. Nə alınır, nə alınmır – göz qaba­ğın­da­dır.

Belə qarışıq fikirlərdən sonra, yəqin ki, Ayselin sualına dəqiq cavab ver­mək çətin olacaq. Amma belə bir cavab da vermək olar. Mənim bütün yazdıqlarımın əsas obrazı elə qadındır. İki əksliyi özündə birləşdirən Qadın. Həm mərhəməti, həm əzazilliyi, həm sədaqəti, həm satqınlığı, həm zərif­liyi, həm kobudluğu. Böyüklüyü və kiçikliyi, gözəlliyi və çirkinliyi, bir sözlə, bütün ikilikləri özündə birləşdirən, amma müxtəlif proporsiyalarda (yarıbayarı deyil) birləşdirən Qadın. Eynən Kişi kimi.

3.Əzizə İsmayılova, jurnalist:

Rektor-idarəçi Kamal Abdulla, müəllim Kamal Abdulla və yazar Kamal Abdulla. Oturub təhlil edəndə hansında özünüzü daha çox tapmısınız, hansı daha doğma olub Sizə? Və niyə rektor Kamal Abdulla öz yaddaşında yer alan tələbələrini bir gün toplamaq, onların harda nə işlə məşğul olduqları ilə maraqlanmaq haqda düşünməyib? Axı bir bağın onu salan bağbanın diqqətinə həmişə ehtiyacı olur…

– Mən özümü üç yerə bölə bilmərəm və buna çalışmamışam da. Bu üçünün də mənim içimdə bir ahəng şəklində birləşməsini zənn edirəm. Müəl­lim və yazar, eyni zamanda idarəçi olmaq, deməli, daxili zərurətini həyata keçirmək üçün vasitədirlər. Mən özümü bu üç ipostazın birləş­mə­sində görürəm.

O ki, qaldı niyə tələbələrimi başıma toplamıram və onların nə işlə məş­ğul olduqları barədə maraqlanmıram, bunu çox zaman onlardan xə­bər­siz edirəm. Hamını bir yerə toplamaq elə də asan məsələ deyil. Əzizənin özü barədə də məlumatım var. Artıq peşəkar jurnalist kimi fəaliyyət gös­tə­rir. Bir çox başqası barədə də belə deyə bilərəm. Əlbəttə ki, hamı barədə de­yil. Bağ və bağban məsələsi isə mənim yadıma Şərq motivlərini saldı. Ma­raq­lı müqayisədir. İmkan olsa, həyata keçirmək istərdim. Amma orası da var ki, ağac özü boy atmasını, böyüməsini saxlamalı, bağbandan mümkün qədər asılı olmamalıdı. Bağban kənardan baxıb sevinməlidir. Ona olan müraciəti mümkün dərəcədə diqqətsiz qoymamalıdır. Mən özümü bağban say­mıram, amma özünü mənim tələbəm sayan hər kəs üçün ürəyimdə həmişə yer var və olacaq.

4.Emil Bakuvi, rejissor:

– Siz mənim üçün istər elmi, istərsə də bədii yaradıcılığınızla Azər­bay­can ədəbiyyatının beyin qladiatorusunuz. Və intellektual prozanın Azər­baycan variantını yaratmış insansınız. Şərqin Coysu. Qərb kiçikdir, Şərq anlayışının sübutudur. Kvant fizikasının, kvant mexanikasının ədə­biy­yat variantıdır. Bütlərlə çevrələnmiş düşüncənin bifurqasiya nöqtəsi. Siz öz yaradıcılığınızla güclü antrop prinsipi gətirdiniz ədəbiyyatımıza. Və bütün bu sadalananların ümdəsində isə Sizin yaradıcılığınızın para­diq­ması SİRR-dir. Kamal Abdulla şərq düşüncəsinin batilini araşdıra-araş­dıra niyə sirləri açığa çıxarır? Sirlər axı gizli saxlanmaq üçündür. Nədir Kamal Abdullanı sirləri açmağa vadar edən? Ovsunları çözməyə nəyə görə bu qədər meyillisiniz? Hər əsərinizdə sirləri aça-aça yeni sirlər yara­dırsınız. Bu, bilərəkdənmi olur, bilməyərəkdənmi?

 

Yəqin ki, belə misraları nə zamansa yazdığıma görə

Sirr nə vaxtsa açılacaq sirdisə,

Heç əvvəldən yaranmayıb sirr kimi…

Bizim həyatımız başdan-başa sirdir. Ona toxunmaq bilərəkdən deyil. Bu, bilməyərəkdən ona toxunmaq ehtiyacı ilə yaranır. Onu açmaq, faş elə­mək ehtirası ilə deyil, ona aidliyimə qovuşmaq arzusu ilə baş verir. Bir də ki, sirr kimin üçünsə sirdir. Kimin üçünsə o, sirr olmaya bilər. Bu bir növ say­rışma kimidir. Sayrışmanın görünən və görünməyən, işıqlı və qaranlıq tərəf­ləri var. Sirrin də eləcə. Onun açılması, qapanması ona müraciət edə­nin istəyi ilə baş vermir. Bu, sirrin özünün istəyi ilə baş verir. Yadına gə­lir­sə, Cakondaya baxıb onu bəyənməyən bir özündənrazıya məşhur rus akt­ri­sa­sı belə demişdi: Bu xanım uzun əsrlər boyu elə adamların xoşuna gəlib ki, indi artıq o özü seçir, kimin xoşuna gəlsin, kimin xoşuna gəlməsin. Sirlə də bağlı, təxminən, belə…

5.Mübariz Örən, yazıçı:

Kamal müəllim, Sizcə 44 günlük Vətən müharibəsində qazan­dı­ğı­mız möhtəşəm Zəfər Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığına, yeni yazı­la­caq əsərlərin ruhuna təsir edəcəkmi? Edəcəksə, necə?

– Məncə, hökmən edəcək. Amma zamana ehtiyac var. Gərəkdir ki, üstün­dən bir müddət ötsün. Əskərin keçdiyi yerlərdən gərəkdir yazıçı da keç­sin. Ən əsas məsələ qalib ölkə qürurunu və məsuliyyətini yaşatmaqdır. Qalib mədəniyyətini göstərməkdir. Düşməni mütəmadi alçaltmaqla bunu et­mək olmaz. Sən ondan üstünlüyünü mədəniyyət üstünlüyü, intellekt üs­tün­lüyü, elm, tərbiyə üstünlüyü ilə nümayiş etdirə bilərsən. Yazıçıların bura­da rolu böyükdür. Postmüharibə dövrünün fəsadları hamı üçün eyni­dir. Əskərimiz qalib əskərdir, amma onun da müharibədən sonra spesifik psi­xoloji, mənəvi sarsıntıları ola bilər. Unutmaq olmaz ki, onun gözü qar­şı­sın­da əskər dostu şəhid olmuşdur. O, ilk olaraq vətən torpağında dar­ma­dağın olmuş məkanları görmüşdür. Düşmən vəhşiliklərinin şahidi ol­muş­dur. Bu yaşananlar dinclik dövründə müxtəlif fəsadlar şəklində üzə çıxa bilər. Cəmiyyət bu fəsadları öz qayğısı ilə, nəvazişi ilə sağaltmalıdır. Yazıçı da bu münasibətlə öz sözünü deməlidir. Nəvaziş. Mərhəmət. Qayğı. Cəmiy­yətə ötürlən mesajlar bu üç nəhəng körpü üzərindən keçirilməlidir.

6. Mehman Qaraxanoğlu, ədəbiyyatşünas:

Dünyanı ikili Aristotel məntiqindən (“ağ” və “qara”dan!) xilas edən dahi azərbaycanlı Lütfi Zadə ilə özünüz arasında nə kimi doğmalıq hiss edirsiniz və Sizə elə gəlmirmi ki, “Hüdudsuz Mətn”dən”, “Sonsuz Lüğət”dən, mifdən, eposdan, “sirr içində sirr”dən, lap sadəsi, Hacı Mir Həsən ağa Səyyahdan heç cür qopa bilməməyinizin başlıca səbəbi ”Qeyri-səlis məntiqlə işləməyinizdir? (Aydınlıq: Əgər Rafiq Əliyev Qeyri-səlis məntiqin dünyaca məşhur “pioneri”dirsə, Siz də linq­vis­ti­ka­da, ədəbiyyatda, mifolinqvistikada eyni missiyanı həyata keçirirsiniz)

– Məni o dahi ilə müqayisə etməyiniz maraqlı oldu. Bilmirəm, kifayət qədər yetərli arqumentiniz varmı?! Məncə, ağ və qara dünyanı rəngli hala gətirən, “bəlkələri” təfəkkürümüzə, diskursumuza daxil edən “məntiqin” elementlərini hər kəsdə tapmaq olar. Bəlkə, kimdəsə az, kimdəsə çox şəkildə. Mən özüm bu yola çıxmadım. Məni bu yola mənim üz tutduğum təhlil obyekti, ilk növbədə, Kitabi-Dədə Qorqud dastanı yönəltdi.

  1. Orhan Aras (Almaniya), yazar, araşdırmaçı:

Kamal müəllim, alman dilində “Sehrbazlar dərəsi və “Yarımçıq əlyaz­ma” kitablarınız çap olunub. Almanlar qədimdən bəri Qafqaza və xü­susən, Azərbaycan mədəniyyətinə böyük maraq göstəriblər. Keçmişdə al­manlar Azərbaycan ərazisində yaşayıblar. Sizcə, almanların Azər­bay­ca­na olan marağı hardan qaynaqlanır və Azərbaycan ədəbiyyatına hansı alman ədiblərinin təsiri olub?

– Bu kitabların çap olunmasında şəxsən sizin xidmətiniz böyükdür və mən sizə fürsətdən istifadə edib bir daha dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Demək çətindir almanların Azərbaycana maraqlarının hardan qida­lan­dığını. Görünür, azərbaycanlı xislətindəki multikultural məqamlar bu­ra­da əsas rol oynayıb. Mən Azərbaycandakı köhnə alman yaşayış mə­kan­la­rı­nı ziyarət etmişəm. O vaxtkı qarşılıqlı dincyaşayışın əsaslarını orada gör­mü­şəm. Təfəkkürdə, məişətdə, təbiətdə hökmən eyni və ya oxşar məqamlar var və onlardan çıxış nöqtəsi kimi istifadə etmək doğrudur.

Bir neçə il bundan əvvəl mən alman filoloq həmkarlarıma belə bir pro­yekt təklif etdim – Dədə Qorqud dastanını və Nibelunqlar nəğməsini mü­qayisəli şəkildə öyrənməyi. Almaniyalı dilçi və ədəbiyyatçı dostlarım bunu böyük həvəslə qəbul etdilər. Professor Ziqlinde Hartman, professor Hayndrix Buşhoten və başqa dünyaca məşhur alman alimləri on il ərzində əsas proyektdən doğan müxtəlif şaxəli proyektlər, dəyirmi masalar, kon­frans­lar, tələbə görüşləri və s. təşkil etməkdə bizimlə bir yerdə əmək sərf et­di­lər. Tədbirlər həm Almaniyada – Mayns Universitetində, həm də Bakıda Slav­yan Universitetində keçirildi. Bu tədbirlərə türkoloqlarla yanaşı, ta­rix­çi­lər, psixoloqlar, mədəniyyətşünaslar da qatıldı. Həm bizim alimlər üçün, həm də alman germanistləri üçün maraqlı olan o oldu ki, hər iki das­tan öz qu­ruluşunda və məzmun qatında son dərəcə uyğun məqamlar qo­ru­yub sax­la­yır. Doğrudan da, komparativistlərin dediyi kimi, tarix boyu də­ri­nə get­dik­cə müxtəlif xalqlar arasında uyğun cəhətlər artır. Hər iki dastanda özü­nü gös­tərən mifoloji təfəkkür və obrazlı təfəkkür oxşarlığı, döyüş das­tan­larına xas tipoloji uyğunluqlar, xarakter və süjet oxşarlıqları, mənəvi aləm­dəki ey­ni­liklər, dastan quruculuğunun bənzər xarakterik cəhətləri – bun­lar hamısı onu dedi ki, bizim dastanlarımız və ümumiyyətlə, xalq­la­rı­mız ara­sında oxşar cə­hətlər az deyil və onları daha geniş proyektlər çər­çi­və­sində öyrənmək hər iki ölkənin alimləri üçün perspektiv istiqamətlər aça bilər.

Bilavasitə daha yaxın dövrlərdən danışsaq, əlbəttə ki, 19-cu əsrdə Höte­nin Şərq-Qərb divanında Nizami mövzusunu, Fon Ditsin Dədə Qor­qud çalışmalarını, Mirzə Şəfi və Bodenştedt təmaslarını qeyd edə bilərik.

Şillerin 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantik səhnə hə­ya­tın­da­kı rolunu Azərbaycan teatrında əsl “Şturm und dranq” kimi qiy­mət­lən­dir­mək olar. Haynrix Haynenin də şeirləri Azərbaycan poetik aləmində eləcə əks-səda doğurdu.

Ən müasir dövr təmaslarını götürsək, Remarkın, Bertolt Brextin, Hen­rix Böllün, Henrix Hessenin adlarını çəkmək mümkündür. Onların müasir ədə­biyyatımıza, dramaturgiyamıza təsiri xüsusi olaraq öyrənilməsə də, bunu danmaq olmaz.

  1. Qan Turalı, yazıçı:

Az qala bütün antiutopik əsərlər gələcəyi ədəbiyyatsız təsvir və təsəvvür edir. Kamal Abdulla ədəbiyyatsız dünyanı, kitabsız gələcəyi necə təsəvvür edir?

– Çətindir, amma qeyri-mümkün də deyil.

Siz televizorsuz dünyanı təsəvvür edə bilirsinizmi, təyyarəsiz dün­yanı, telefonsuz dünyanı, indiki halında kompütersiz dünyanı təsəvvür etmək necə, mümkündürmü?! 19-cu əsrin adamı bunu edə bilirdi.

Ədəbiyyatsız dünya da eləcə deyə bilərdim, ancaq bu, bir qədər yuxarıda saydıqlarımdan fərqlənir.

O zaman növbəti sual ortaya çıxır. Bəs belədə ədəbiyyatı insan üçün nə əvəz edərdi?! Bu barədə düşünməyin özü hətta qorxuludur.

Ümumiyyətlə, bu sualın içinə girdikcə, onun qoyuluşunun qəri­bə­li­yi­ni hiss etməyə bilmirsən. Dənizlərsiz, çaylarsız dünyanı necə təsəvvür etmək olar?! Ağacsız dünyanı necə. Heyvanat aləmi olmayan dünya. Nəha­yət, insansız dünyanı təsəvvür etmək olarmı?!

Kitabsız dünya da eləcə. Dediyim kimi təsəvvür etmək çətindir, amma mümkündür. Yoxluq kimi təsəvvür etmək olar.

  1. Əlif Cahangirli (İsveç), rejissor:

Akademik milli dram teatrında Sizin “Bir, iki bizimki “ pyesinizi hazırladığım ərəfədə, yaradıcılığınızı tədqiq edə-edə ölüm və sonsuzluq haqqında yeni-yeni suallarım yaranırdı. Ən qəribəsi o oldu ki, tamaşanın məşqləri boyunca zamanla hiss etdim ki, daxilimdəki ölüm qorxusunun yerini, əbədi və sonsuz var ola bilmək təlatümü əvəzləyib. Bu qəribə bir qorxu idi. Elə indi də mənim yaradıcılığımda bu iki anlayış tez-tez bir-birini əvəzləyir. Kamal müəllim üçün hansı fikir daha qorxuludur – Ölüb heçə qovuşmaq, yoxsa öldükdən sonra əbədi, sonsuz var olmaq?

– İlk dəfə bu pyesi bizim unudulmaz rejissorumuz, dostumuz Vaqif İbrahim­oğlu YUĞ teatrında səhnələşdirmişdi. Tamaşa hazırlanan müd­dət­də başı­mıza olmazın bəlalar gəldi. Aktyorlardan kim isə sağalmaz mərəzə tu­tul­du. Kimlər isə tamaşadan çıxdı, kimlər isə daxil edildi. Nəhayət, so­nun­cu zər­bə. Tamaşanın bəstəkarı, o gözəl musiqi parçalarının müəllifi Leonid Vaynş­teyn yazdığı partituranı təhvil verdi və … premyeraya 3 gün qal­mış vəfat etdi. Tamaşanın gəlişi ilə, elə bil, qəribə bir kabus gəlməkdə idi. Amma ta­maşa baş tutdu və kabus gur işıq topasına döndü. Bu işıq to­pa­sının içində hamı vardı. Orada Vaqif vardı, orada Leonid vardı, tamaşa bitən­dən sonra zalı tərk etmə­yən yüzlərlə tamaşaçı vardı, YUĞun saysız-hesab­sız dostları vardı…

Vaqiflə mən Vaynşteynin ölümündən qabaq onunla görüşüb söhbət elə­mişdik. O, tamaşa ilə bağlı fikirlərini bizimlə bölüşürdü. Hamı bunu bi­lir­di və Lönya özü də hər yerdə deyirdi ki, pyes onun çox xoşuna gəlir. Bu gö­rüş bizim onunla sonuncu görüşümüz oldu. Mən ondan soruşdum ki, pyes­də ən çox xoşuna gələn nə oldu? Lyonya bir an belə düşünmədən dedi: mən daha ölməkdən qorxmuram. O, bir həftə sonra dünyasını dəyişdi.

Bunun üstündən bir müddət keçdi. Rus dram teatrının baş rejissoru, gör­kəmli mədəniyyət xadimi Aleksandr Şarovski Vaqifin də, mənim də oldu­ğum bir məclisdə rus teatrında dünyasını dəyişən Vaynşteynin son də­qi­qələri barədə danışırdı. Dedi ki, o mənim yanımda öldü. Onun son söz­ləri mənim üçün çox ibrətamiz idi. Mən ölməkdən qorxmuram dedi. Bunu eşidib Vaqiflə mən bir-birimizin üzünə baxdıq.

Əlif, sənin hazırladığın o gözəl tamaşa da təsirli idi, amma o daha çox əbədi yaşamaqdan qorxmayanların tamaşası idi. Vaqifin tamaşası isə ölüm­dən qorxmayanların tamaşası olmuşdu.

Bu sualın son hissəsinə cavab vermək elə də asan deyil. Əbədi son­suz­luqdan da darıxmaq olar. Beləliklə, insan əbədi darıxan məxluqdur kimi ümid­siz bir fikrə gəlib çıxarıq.

  1. Sərraf Balaxan, ədəbiyyatşünas:

– Yaratdığınız ədəbi qəhrəmanların əksəriyyəti ölümdən qaça bil­mir. Onlar sanki öz taleyinə boyun əyir. Bəs fərdi müəllif iradənizin əksi­nə çıxan, belə desək, sözə baxmayan qəhrəmanınız varmı?

– Yenə plandan danışmalı oluruq. Mən yazarkən bir plan qurmuram. Ölüm­dən qaçan obraz – hər halda, hansısa bir mətnimdə bu, yadıma gəlmir. Bəlkə, Yarımçıq əlyazmadakı qoca münəccim belə birisi ola bilər. Bəlkə də… Yaxud “Sehrbazlar dərəsi” romanının süjetinə görə ölməli, amma mən­tiqi­nə görə yaşamalı obrazlardan biri də Karvanbaşının övladı olan balaca uşaq­dır. Onun sonda sağ qalması və ölümdən qaçırılıb Sehir­baz­lar dərəsinə gəti­rilməsi, yəqin ki, metadildə onu deyir ki, həyat davam edir və eyni za­man­da sirlər dolu dünya da yaşayır.

Ölməsi ehtimal edilməyən, amma ölümə tuş gələn obrazı isə, yəqin ki, zərrəbinlə axtarıb tapmaq olar. Ümumiyyətlə, bu suala konkret cavab ver­mək çox çətindir. Çünki proses bitib, onunla bağlı hər nə vardısa yad­daşın dərinliklərinə atılıb.

  1. Elçin İbrahimov, türkoloq:Dəqiq və təbiət elmlərində araşdırılmalı sonsuz sayda problemlər hələ də var. Amma müasir dövrdə humanitar sahədə sanki tükənmişlik var. Bu baxımdan Siz dilçilik elminin, daha konkret desək, türkolo­gi­ya­nın bir elm sahəsi kimi gələcəyini necə görürsüz?

– Hər hansı bir elm sahəsinin, o cümlədən türkologiyanın yaşaması o demək deyil ki, burada hökmən addımbaşı hansısa yeniliklər baş ver­mə­li­dir. Elmin yaşadılması üçün onun kanonlarının, prinsiplərinin daim sağ qal­ması kifayətdir. Gələcəkdə elmin sərhədləri, mahiyyəti, prinsipləri yaşa­dı­larsa, bu onu göstərəcək ki, bu elm yaşayır. Yeniliklər isə zaman-zaman özü­nü göstərəcək, çünki onlar var olanların üzərindən yüksəlir.

Konkret olaraq türkologiya haqqında onu demək olar ki, bu gün nəin­ki müxtəlif türkdilli ölkələrdə, hətta türkdilli olmayan ölkələrdə türk dil­lə­ri, ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti və başqa sahələrilə bağlı tədqiqat işləri inten­sivləşir. Özü də maraqlı olan budur ki, bu intensivləşmə həm də sahə­lə­rin sərhədlərinin aradan götürülməsi ilə bağlıdır. Türkoloji tədqiqat sah­ə­ləri bir-birinə nüfuz etməyə başlayır. Ədəbiyyatı dildən, onu da psi­xo­lo­gi­ya­dan, tarixdən ayrı götürmək get-gedə çətinləşir. Əlahiddə sahə anlayışı, təd­qiq üsulu artıq geridə qalır. Gələcəkdə bizi türkoloji elm sahələrinin daha böyük inteqrasiyası gözləyir.

 

  1. Murad Turan (Almaniya):

Türk dövlətlərinin ortaq dildə anlaşa bilməsi üçün bəzi təşəb­büs­lər Sizə məxsusdur. Türk dünyası üçün vacib olan bu mövzuda daha hansı təşəbbüslər irəli sürmək istərdiniz?

– Ortaq dil anlayışı ideal bir anlayışdır. Reallıqda ona nail olmaq, demək olar ki, mümkün deyil. O ideal duruma nail olmaq üçün ölkələr ara­sında yüksək mədəni, sosial münasibətlər mövcud olmalıdır. Müxtəlif xalq­la­rın nümayəndələrinin bir-birilə canlı ünsiyyət intensivliyi özünü gös­tər­mə­lidir. Bu ünsiyyət zamanı belə bir dil öz-özündən, yavaş-yavaş for­ma­la­şa bilər. Bu ünsiyyət prosesi elə qurulmalıdır ki, hər kəs öz dilində da­nış­sın. Dillər bir-birinə toxunsun. Bir-birini cilalasın. O dediyimiz ortaq dil belə bir ünsiyyətin nəticəsində ortaya çıxsın.

Heç bir sənədlə, dövlətlərarası müqavilələrlə bunu həyata keçirmək müm­kün deyil. Proses təbii şəkildə baş verməlidir. Hər dil ümumi dil xəzi­nəsinə öz cövhərini verməlidir. Bu isə ancaq könüllü ünsiyyət zamanı baş verə bilər. Bir də ən vacib məsələ odur ki, bu ünsiyyət zamanı hər adam öz dilin­də danışmalı, anlaşılmayan məqamları bir yerdə müəyyənləşdirib ortaq nöqtəni tapmalıdır. 

  1. Mustafa Üstünova (Türkiyə), türkoloq:

– Bursa Uludağ Üniversitesine misafir öğretim üyesi olarak gel­di­niz. Derslere girdiğinizde her iki ülkeyi/universiteyi karşılaştırmak adı­na dikkatinizi çeken, ya da yadırgamanıza yol açan bir husus oldu mu?

– Mən o günləri, ayları böyük minnətdarlıq hissilə xatırlayıram. Bö­lüm başkanı professor Coşkun Ak, bölüm xocaları Mustafa və Kerime Üs­tü­novalar və başqaları, öyrəncilərim, türk dili və ədəbiyyatı bölümünün çalı­şanları bu gün də mənim qəlbimdə yaşayırlar.

Bursa Universiteti mənim yadımda öz rahat, münasib tədris bazası ilə, infrostrukturu ilə, adamlarının xoş əhvalı ilə qalıb. Mənə müsafir oldu­ğu­mu hiss etdirmədilər, sağ olsunlar.

Universitetlərimiz arasında oxşar və uyğun, eyni zamanda fərqli cə­hət­lər var idi. Tədris sistemlərimiz bir-birindən fərqlənirdi. Hansısa elm sa­hə­ləri bizdə daha çox tədrisə uyğunlaşdırılmışdı, hansılarsa – sizdə. Bu fərq­lənmələr sevindirici haldır ki, get-gedə azalır.

Təəssüf ki, universitetlərarası əlaqələr o səviyyədə deyil ki, biz bir-biri­mizə ürəyimiz istəyən qədər tələbə göndərək, müəllimlərin se­mestr­lər­də gərəkli dərəcədə mübadiləsini təşkil edək, mütəmadi onlayn və canlı konqrelər keçirək.

İnşallah, zaman keçər, bu da düzələr. Nəzərə alsaq ki, daha əvvəllər biz tədris mərkəzləri olaraq bir-birimizi heç tanımamışıq, Azərbaycan müs­təqilliyini əldə edəndən sonra bu boşluq da doldurular, zənn edirəm.

  1. Bəxtiyar Aslan (Türkiyə), jurnalist:

– Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında “Kaş bunu mən yazardım” dediyiniz romanların adını çəkə bilərsiniz?

– Oxuduğum hər hansı əsərə bu düşüncə ilə yanaşmamışam. İndi fikirləşirəm və görürəm ki, bəyəndiyim əsərlərin içində elə öz yazdıqlarım da var və bu mənə yetərlidir.

  1. Əhməd Sami (Misir), tərcüməçi:

– Kamal müəllim, hər bir yazıçısının həyatında yazmaq istədiyi, amma müəyyən səbəblərdən qələmə ala bilmədiyi əsər olur. Sizdə belə bir əsər varmı?

– Məncə, əsər yox, ideya olur. Mənim də yazmaq, açmaq istədiyim bəzi ideyalardan yan keçdiyim vaxtlar olub. Ya gücüm yetməyib onu yaz­ma­ğa, ya da vaxtım. Gücüm çatmayanlardan birini deyim. Mən roman jan­rın­da bir açıq, sonsuz mətn yazmaq istəmişəm. Yəni bitməyən mətn. Elə bir mətn ki, bura hər şey daxil olsun. Məslən, “Unutmağa kimsə yox” ro­ma­nın­dakı F.Q. -nin dissertasiyasını da tam şəkildə öz içində əridən, ya da elə ərit­məyən, bu dissertasiyanı tam şəkildə təqdim edən bir mətn. Amma dü­şün­müşəm ki, buna mənim gücüm çatmaz. Ona görə yox ki, mən bunu bacar­maram. Ona görə ki, məni düzgün başa düşün, açığını deyəcəyəm, oxu­cuma arxayın deyi­ləm. Belə bir açıq mətni qəbul edər, ya etməz – burası müəm­malıdır.

  1. Nəriman Əbdülrəhmanlı, yazıçı:

– Ustad, əsərləriniz dünyanın onlarla dilinə çevrilib. O əsərlərdə təh­kiyə, dil və ab-hava baxımından nələrinsə itirildiyinə təəssüf­lə­nir­sinizmi?

– Əlbəttə. Ən yaxşı tərcümədə belə orijinal mətn özünün bütün key­fiy­yətlərini saxlamır. Nə isə qeyb olur, nə isə səviyyəsini itirir, nə isə tər­cü­mə­çinin yanlış müdaxiləsi ilə dəyişir. Mətnin potensialını (işarə etdiklərini, dis­kursunu…) hiss etdirməyən tərcümə yad ölkədə heç bir dil bilməyən adam kimidir. O ancaq əl işarələri ilə “danışmağa” məhkumdur. Belə tər­cü­mə­dənsə olmamağı yey.

  1. Aqşin Yenisey, şair:

– Özünüz üçün hansı daha maraqlıdı, alim, yoxsa yazıçı Kamal Abdulla?

– Heç biri. Mənə məndən danışa bilən və mənə tanış olan “özüm” mənə necə maraqlı ola bilər? Alim də, yazıçı da məni tanımayanlar üçün maraqlı olmalıdır və ola bilər. Mənim vəzifəm sən dediyin alimi və yazıçını başqası üçün maraqlı etmək və bunu həyata keçirməkdir. Yerdə qalanı təfərrüatdır.

  1. Aqşin Evrən, şair:

– Mətnin bir “olmuşlar”ı olduğu kimi, bir də “olacaqlar”ı var. Yəni müəy­yən məqamlarda mətn özlüyündə bir kəhanət missiyası daşıyır: bəzən xatirə kimi uydurulan hansısa bir hadisə 10-15 il sonra reallığa çev­rilir. Bu mənada Sizin yaradıcılığınızın hansısa kodlarında bizim xal­qın təfəkkür inqilabı üçün böyük önəm daşıyan bir tarixi hadisənin – Qa­ra­bağ zəfərimizin öngörüsü var idimi? Ümumiyyətlə, Sizcə, mətnin bu öngörü xüsusiyyəti hansı mistik-metafizik qüvvədən qaynaqlanır?

– Mən zəfəri əvvəlcədən hiss edirdim. Müharibədən əvvəl yazılmış bir hekayəm hətta zəfərdən sonrakı vaxtı təsvir edir. Qəribə bir arxayınçılıq var idi. Əslində, bu arxayınçılıq yox, bu, inam idi. Prezidentimizin çıxışları bu inamın mənbəyi idi. Müharibənin bütün istiqamətlərində olan kimi ideoloji, sosial məsələləri də yüksək səviyyədə həll edilmişdi.

  1. Səlim Babullaoğlu, şair:

– Nassim Taleb, bir sözlə, özünüzü, kimliyinizi necə ifadə edərd­i­niz sualına belə cavab verir ki, bunu ancaq yaxşı qonorar ödəyəndə elə­mək olar. Kamal müəllim, bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bi­lərmi?

– İki dahinin, təxminən, belə situasiyada cavabları ilə kifayətlənmək mümkün olsaydı… Bir dəfə Hegelin yanına fransız naşirləri gəlir və ona deyirlər ki, biz istəyirik, sizin əsərlərinizi ixtisarla, hamının anlayacağı şə­kil­də və fransızca nəşr edək. Hegel cavab verir ki, mənim əsərlərimi nə ixti­sarla, nə sadələşdirilmiş şəkildə, illah da ki, nə də fransız dilinə tərcümə elə­mək mümkün deyil.

O biri dahidən – Eynşteyndən qadınların çox olduğu bir məclisdə xahiş edirlər ki, nisbilik nəzəriyyəsini onlar üçün asan bir dildə izah etsin. Eynş­teyn deyir ki, bu çox asan bir məsələdir. Təsəvvür edin ki, qatar Cenev­rə vağzalına yaxınlaşmır, Cenevrə vağzalı qatara yaxınlaşır.

Kamal müəllim bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bilməz. Okkam ülgücü ilə amansızca kəsib doğradıqdan sonra üzə çıxarılan seçil­miş əsərlərin 7 qalın cildi də bunu ifadə edə bilməz. Bəs bunu nə ifadə edə bilər? Bilmirəm…

  1. Seyfəddin Hüseynli, ədəbiyyatşünas:

– Qarabağ uğrunda çoxillik mübarizənin, xüsusən bu son 44 günlük mü­haribənin vətəndaş-ictimai xadim Kamal Abdullada yaratdığı his­siy­yat ilə bunların yazıçı-mütəfəkkir Kamal Abdullaya verdiyi impulslar ara­sında hansı fərqliliklər, nə kimi zidd cəhətlər var və bu kontekstdə öz-özünüzlə kəskin ziddiyyətə düşdüyünüz, ciddi tərəddüdə qapıl­dı­ğı­nız məqamlar olubmu?

– Müharibə müharibədir. Burada qan da var, qada da. Əlbəttə, biz istər­dik ki, hər şey sülh yolu ilə həll olsun, amma görünür, bu, mümkün deyil. Məni narahat edən müharibədən sonrakı durumdur. Psixoloji və sosial durum. “Bayrağı əlində uca tutub vətən torpağına aparıb sancanlarla bay­rağa bürünüb maşınlarda siqnal verə-verə bağıranlar arasındakı fərq­li­lik zid­diyətə gətirə bilərmi?” sualı. Yanında ölən, bəzən parça-parça olan əs­kər­lə­ri, zabitləri unutmayanlar, əsir düşən və ya əsir düşməmək üçün özü­nə qı­yan­lardan xəbəri olan səngər dostları, müharibədə olub bu barədə ağız dolu­su danışanlar və bu barədə susanlar içindən keçib gəldikləri bu mü­haribənin əks-sədasını müharibədən sonrakı dövrə gətirəcəklərmi? Biz bütöv­lükdə qalib xalq olma mədəniyyətini dünyaya nümayiş etdirə bilə­cə­yik­mi? Bu biz­d­ən ancaq sevinməyi, qışqırıb bağırmağı yox, həm də təmkin, ali­cənablıq və məsuliyyət tələb edir. Məni bu məsələlər ciddi şəkildə düşündürür.

  1. Elnarə Akimova, tənqidçi:

– Mən bu gün çağdaş nəslin dünya ədəbiyyatını kompleks öyrən­mək entuziazmını təqdir edirəm. Amma klassikanı lazımınca tanımaq, qiy­mətləndirmək mənasında edilən uğurlu cəhdlərlə az qarşılaşıram. Hal­buki malik olduğumuz dəyərlərə kökündən baxmağımız üçün bu va­cib­dir. Məsələn, Kamal Abdulla ona görə “Kitabi-Dədə Qorqud”, yaxud Füzuli dünyasına vara bildi ki, ilk növbədə, bu tələbata öz içində çatdı: özü­nüdərk, özünühəzm mənasında. Müasir fraqmentlərlə süslənmiş çox­ölçü­lü postmodern estetikanın tələbləri öncə klassikanın fəlsəfəsinə yet­mək­lə başladı. Sizcə, çağdaş ədəbiyyatda klassikanı, orta əsrlərin mü­səl­man sistemi-sosiologiyasını deyək ki, texniki baxımdan necə modern təq­dim etmək olar?

– Mən belə düşünürəm ki, əgər sən klassik yöndə ortaya bir şey qoya bil­mirsənsə, heç bir modern təqdimatda da qoya bilməyəcəksən. Əgər Pikas­so insan və mənzərə təsvirini ənənəvi şəkildə verə bilmirdisə, o “Gernika”nı da yarada bilməyəcəkdi.

O ki qaldı “dünya ədəbiyyatını kompleks halında öyrənmək” məsə­lə­si­nə – bunu iki istiqamətdən həyata keçirmək olar. Professionallar və kitab­sevərlər bir qoşquda ola bilməzlər. Professionallar üçün əsas məsələ bu ədə­biyyatın adda-budda deyil, sistemli şəkildə mənimsənilməsidir. Kitab­sevər­lər isə sadəcə, özlərində yaxşı ədəbiyyat zövqünü formalaş­dırmalı­dırlar.

  1. Maral Yaqubova, ədəbiyyatşünas:

– Kamal Abdulla qədər oxucusuna etimad edən, güvənən və hətta deyərdim ki, sevən müəlliflər elə də çox deyil. Bu etimadı hiss edən oxucunun müəllifə sual verməsi də qəlizləşir. Qəvvas müəllifin oxucusu özünün də qəvvas olduğuna inanmaq istəyir axı… Bu oxucu özünü Hacı Mİr Həsən ağa Səyyah kimi hiss ed


Geri qayıt