Əsas Səhifə > Slayd > Kamal Abdullaya 70 sual – 70 cavab
Kamal Abdullaya 70 sual – 70 cavab4-12-2022, 19:27 |
Bu gün Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdulla doğum gününü qeyd edir. "70 sual, 70 cavab" başlıqlı müsahibə Kamal Abdullanın yubileyi münasibəti ilə hazırlansa da aktuallığını saxlamaqdadır. "AzerTaym.az" müsahibənin aktuallığını nəzərə alıb onu yenidən təqdim edir. 1.Məmməd Səfa, Xalq artisti: Mən hesab edirəm ki, Kamal Abdulla ədəbiyyatımızda istər dil, istər münasibətlər, istər xarakterlər baxımından bir zirvədir. Bu ədəbiyyatın, bu zirvənin içində həmişə gizli bir xətt mövcud olub. Bu Kamal Abdulla yaradıcılığının dərinliyində gizlənən bir KİNODUR. Bu gizli kino, onun bütün yaradıcılığını əhatə edir. Bunun bariz nümunəsi məndən ötrü “Qərar” povestidir. Azərbaycan kinosu və Kamal Abdulla dəsti-xətdi. Çox maraqlı iş birliyi. Görəsən, Kamal Abdulla bu gizli kinonu reallığa çevirmək istərdimi?
– İstərdi, amma bu ondan, onun istəyindən asılı deyil. Mən özüm üçün belə bir davranış tərzi müəyyənləşdirmişəm: mənim işim yazmaqdır. Kimsə bunu səhnələşdirmək istərsə, bu onun öz işidir. Kimsə bunu film kimi işləmək istərsə bu da onun öz işidir. Yazıdan sonrakı mərhələ mənim mərhələm deyil. İdealda belə olmalıdır. İndi əgər biz yazandan sonra nəşriyyatla, tərcüməçilərlə danışıqlar aparırıqsa, əslində, bu doğru deyil, çünki bu da bizim işimiz deyil. Sualın özünə gəldikdə isə belə deyə bilərəm. Mən yazarkən hər hansı səhnəni, situasiyanı ilk olaraq gözümü yumub təsəvvürümdə canlandırıram, ona bir kino lenti kimi sanki baxıram. Sənin dediyin o kinovarilik, yəqin ki, burdan qaynaqlanır. 2.Aysel Əlizadə, yazıçı: – Əsas obrazı qadın olan roman yazsanız, necə bir xarakter yaradarsınız?
– Mən belə düşünürəm ki, bədii mətndə əsas və qeyri-əsas obrazlar olmamalıdır. Mənim yazdığım bütün obrazlar mənim özümdür desəm, məni ümid edirəm ki, doğru-dürüst anlayacaqlar. Flober deyirdi, madam Bovari – bu mənəm. Çox doğru deyirdi. O, xarakterdən ideyaya gedirdi. Mən də bunun üçün çalışıram. Amma başqa yol da var. İdeyadan obraza gedən yol. Əvvəl ideya, sonra obraz. Bəzən bunların ikisindən də istifadə etməyə çalışırlar. Mən də bəzən belə etməyə çalışıram. Həm xarakterdən ideyaya, həm də ideyadan xarakterə. Nə alınır, nə alınmır – göz qabağındadır. Belə qarışıq fikirlərdən sonra, yəqin ki, Ayselin sualına dəqiq cavab vermək çətin olacaq. Amma belə bir cavab da vermək olar. Mənim bütün yazdıqlarımın əsas obrazı elə qadındır. İki əksliyi özündə birləşdirən Qadın. Həm mərhəməti, həm əzazilliyi, həm sədaqəti, həm satqınlığı, həm zərifliyi, həm kobudluğu. Böyüklüyü və kiçikliyi, gözəlliyi və çirkinliyi, bir sözlə, bütün ikilikləri özündə birləşdirən, amma müxtəlif proporsiyalarda (yarıbayarı deyil) birləşdirən Qadın. Eynən Kişi kimi. 3.Əzizə İsmayılova, jurnalist: Rektor-idarəçi Kamal Abdulla, müəllim Kamal Abdulla və yazar Kamal Abdulla. Oturub təhlil edəndə hansında özünüzü daha çox tapmısınız, hansı daha doğma olub Sizə? Və niyə rektor Kamal Abdulla öz yaddaşında yer alan tələbələrini bir gün toplamaq, onların harda nə işlə məşğul olduqları ilə maraqlanmaq haqda düşünməyib? Axı bir bağın onu salan bağbanın diqqətinə həmişə ehtiyacı olur…
– Mən özümü üç yerə bölə bilmərəm və buna çalışmamışam da. Bu üçünün də mənim içimdə bir ahəng şəklində birləşməsini zənn edirəm. Müəllim və yazar, eyni zamanda idarəçi olmaq, deməli, daxili zərurətini həyata keçirmək üçün vasitədirlər. Mən özümü bu üç ipostazın birləşməsində görürəm. O ki, qaldı niyə tələbələrimi başıma toplamıram və onların nə işlə məşğul olduqları barədə maraqlanmıram, bunu çox zaman onlardan xəbərsiz edirəm. Hamını bir yerə toplamaq elə də asan məsələ deyil. Əzizənin özü barədə də məlumatım var. Artıq peşəkar jurnalist kimi fəaliyyət göstərir. Bir çox başqası barədə də belə deyə bilərəm. Əlbəttə ki, hamı barədə deyil. Bağ və bağban məsələsi isə mənim yadıma Şərq motivlərini saldı. Maraqlı müqayisədir. İmkan olsa, həyata keçirmək istərdim. Amma orası da var ki, ağac özü boy atmasını, böyüməsini saxlamalı, bağbandan mümkün qədər asılı olmamalıdı. Bağban kənardan baxıb sevinməlidir. Ona olan müraciəti mümkün dərəcədə diqqətsiz qoymamalıdır. Mən özümü bağban saymıram, amma özünü mənim tələbəm sayan hər kəs üçün ürəyimdə həmişə yer var və olacaq. 4.Emil Bakuvi, rejissor: – Siz mənim üçün istər elmi, istərsə də bədii yaradıcılığınızla Azərbaycan ədəbiyyatının beyin qladiatorusunuz. Və intellektual prozanın Azərbaycan variantını yaratmış insansınız. Şərqin Coysu. Qərb kiçikdir, Şərq anlayışının sübutudur. Kvant fizikasının, kvant mexanikasının ədəbiyyat variantıdır. Bütlərlə çevrələnmiş düşüncənin bifurqasiya nöqtəsi. Siz öz yaradıcılığınızla güclü antrop prinsipi gətirdiniz ədəbiyyatımıza. Və bütün bu sadalananların ümdəsində isə Sizin yaradıcılığınızın paradiqması SİRR-dir. Kamal Abdulla şərq düşüncəsinin batilini araşdıra-araşdıra niyə sirləri açığa çıxarır? Sirlər axı gizli saxlanmaq üçündür. Nədir Kamal Abdullanı sirləri açmağa vadar edən? Ovsunları çözməyə nəyə görə bu qədər meyillisiniz? Hər əsərinizdə sirləri aça-aça yeni sirlər yaradırsınız. Bu, bilərəkdənmi olur, bilməyərəkdənmi?
Yəqin ki, belə misraları nə zamansa yazdığıma görə Sirr nə vaxtsa açılacaq sirdisə, Heç əvvəldən yaranmayıb sirr kimi… Bizim həyatımız başdan-başa sirdir. Ona toxunmaq bilərəkdən deyil. Bu, bilməyərəkdən ona toxunmaq ehtiyacı ilə yaranır. Onu açmaq, faş eləmək ehtirası ilə deyil, ona aidliyimə qovuşmaq arzusu ilə baş verir. Bir də ki, sirr kimin üçünsə sirdir. Kimin üçünsə o, sirr olmaya bilər. Bu bir növ sayrışma kimidir. Sayrışmanın görünən və görünməyən, işıqlı və qaranlıq tərəfləri var. Sirrin də eləcə. Onun açılması, qapanması ona müraciət edənin istəyi ilə baş vermir. Bu, sirrin özünün istəyi ilə baş verir. Yadına gəlirsə, Cakondaya baxıb onu bəyənməyən bir özündənrazıya məşhur rus aktrisası belə demişdi: Bu xanım uzun əsrlər boyu elə adamların xoşuna gəlib ki, indi artıq o özü seçir, kimin xoşuna gəlsin, kimin xoşuna gəlməsin. Sirlə də bağlı, təxminən, belə… 5.Mübariz Örən, yazıçı: Kamal müəllim, Sizcə 44 günlük Vətən müharibəsində qazandığımız möhtəşəm Zəfər Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığına, yeni yazılacaq əsərlərin ruhuna təsir edəcəkmi? Edəcəksə, necə?
– Məncə, hökmən edəcək. Amma zamana ehtiyac var. Gərəkdir ki, üstündən bir müddət ötsün. Əskərin keçdiyi yerlərdən gərəkdir yazıçı da keçsin. Ən əsas məsələ qalib ölkə qürurunu və məsuliyyətini yaşatmaqdır. Qalib mədəniyyətini göstərməkdir. Düşməni mütəmadi alçaltmaqla bunu etmək olmaz. Sən ondan üstünlüyünü mədəniyyət üstünlüyü, intellekt üstünlüyü, elm, tərbiyə üstünlüyü ilə nümayiş etdirə bilərsən. Yazıçıların burada rolu böyükdür. Postmüharibə dövrünün fəsadları hamı üçün eynidir. Əskərimiz qalib əskərdir, amma onun da müharibədən sonra spesifik psixoloji, mənəvi sarsıntıları ola bilər. Unutmaq olmaz ki, onun gözü qarşısında əskər dostu şəhid olmuşdur. O, ilk olaraq vətən torpağında darmadağın olmuş məkanları görmüşdür. Düşmən vəhşiliklərinin şahidi olmuşdur. Bu yaşananlar dinclik dövründə müxtəlif fəsadlar şəklində üzə çıxa bilər. Cəmiyyət bu fəsadları öz qayğısı ilə, nəvazişi ilə sağaltmalıdır. Yazıçı da bu münasibətlə öz sözünü deməlidir. Nəvaziş. Mərhəmət. Qayğı. Cəmiyyətə ötürlən mesajlar bu üç nəhəng körpü üzərindən keçirilməlidir. 6. Mehman Qaraxanoğlu, ədəbiyyatşünas: Dünyanı ikili Aristotel məntiqindən (“ağ” və “qara”dan!) xilas edən dahi azərbaycanlı Lütfi Zadə ilə özünüz arasında nə kimi doğmalıq hiss edirsiniz və Sizə elə gəlmirmi ki, “Hüdudsuz Mətn”dən”, “Sonsuz Lüğət”dən, mifdən, eposdan, “sirr içində sirr”dən, lap sadəsi, Hacı Mir Həsən ağa Səyyahdan heç cür qopa bilməməyinizin başlıca səbəbi ”Qeyri-səlis məntiqlə işləməyinizdir? (Aydınlıq: Əgər Rafiq Əliyev Qeyri-səlis məntiqin dünyaca məşhur “pioneri”dirsə, Siz də linqvistikada, ədəbiyyatda, mifolinqvistikada eyni missiyanı həyata keçirirsiniz)
– Məni o dahi ilə müqayisə etməyiniz maraqlı oldu. Bilmirəm, kifayət qədər yetərli arqumentiniz varmı?! Məncə, ağ və qara dünyanı rəngli hala gətirən, “bəlkələri” təfəkkürümüzə, diskursumuza daxil edən “məntiqin” elementlərini hər kəsdə tapmaq olar. Bəlkə, kimdəsə az, kimdəsə çox şəkildə. Mən özüm bu yola çıxmadım. Məni bu yola mənim üz tutduğum təhlil obyekti, ilk növbədə, Kitabi-Dədə Qorqud dastanı yönəltdi.
Kamal müəllim, alman dilində “Sehrbazlar dərəsi və “Yarımçıq əlyazma” kitablarınız çap olunub. Almanlar qədimdən bəri Qafqaza və xüsusən, Azərbaycan mədəniyyətinə böyük maraq göstəriblər. Keçmişdə almanlar Azərbaycan ərazisində yaşayıblar. Sizcə, almanların Azərbaycana olan marağı hardan qaynaqlanır və Azərbaycan ədəbiyyatına hansı alman ədiblərinin təsiri olub?
– Bu kitabların çap olunmasında şəxsən sizin xidmətiniz böyükdür və mən sizə fürsətdən istifadə edib bir daha dərin təşəkkürümü bildirirəm. Demək çətindir almanların Azərbaycana maraqlarının hardan qidalandığını. Görünür, azərbaycanlı xislətindəki multikultural məqamlar burada əsas rol oynayıb. Mən Azərbaycandakı köhnə alman yaşayış məkanlarını ziyarət etmişəm. O vaxtkı qarşılıqlı dincyaşayışın əsaslarını orada görmüşəm. Təfəkkürdə, məişətdə, təbiətdə hökmən eyni və ya oxşar məqamlar var və onlardan çıxış nöqtəsi kimi istifadə etmək doğrudur. Bir neçə il bundan əvvəl mən alman filoloq həmkarlarıma belə bir proyekt təklif etdim – Dədə Qorqud dastanını və Nibelunqlar nəğməsini müqayisəli şəkildə öyrənməyi. Almaniyalı dilçi və ədəbiyyatçı dostlarım bunu böyük həvəslə qəbul etdilər. Professor Ziqlinde Hartman, professor Hayndrix Buşhoten və başqa dünyaca məşhur alman alimləri on il ərzində əsas proyektdən doğan müxtəlif şaxəli proyektlər, dəyirmi masalar, konfranslar, tələbə görüşləri və s. təşkil etməkdə bizimlə bir yerdə əmək sərf etdilər. Tədbirlər həm Almaniyada – Mayns Universitetində, həm də Bakıda Slavyan Universitetində keçirildi. Bu tədbirlərə türkoloqlarla yanaşı, tarixçilər, psixoloqlar, mədəniyyətşünaslar da qatıldı. Həm bizim alimlər üçün, həm də alman germanistləri üçün maraqlı olan o oldu ki, hər iki dastan öz quruluşunda və məzmun qatında son dərəcə uyğun məqamlar qoruyub saxlayır. Doğrudan da, komparativistlərin dediyi kimi, tarix boyu dərinə getdikcə müxtəlif xalqlar arasında uyğun cəhətlər artır. Hər iki dastanda özünü göstərən mifoloji təfəkkür və obrazlı təfəkkür oxşarlığı, döyüş dastanlarına xas tipoloji uyğunluqlar, xarakter və süjet oxşarlıqları, mənəvi aləmdəki eyniliklər, dastan quruculuğunun bənzər xarakterik cəhətləri – bunlar hamısı onu dedi ki, bizim dastanlarımız və ümumiyyətlə, xalqlarımız arasında oxşar cəhətlər az deyil və onları daha geniş proyektlər çərçivəsində öyrənmək hər iki ölkənin alimləri üçün perspektiv istiqamətlər aça bilər. Bilavasitə daha yaxın dövrlərdən danışsaq, əlbəttə ki, 19-cu əsrdə Hötenin Şərq-Qərb divanında Nizami mövzusunu, Fon Ditsin Dədə Qorqud çalışmalarını, Mirzə Şəfi və Bodenştedt təmaslarını qeyd edə bilərik. Şillerin 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantik səhnə həyatındakı rolunu Azərbaycan teatrında əsl “Şturm und dranq” kimi qiymətləndirmək olar. Haynrix Haynenin də şeirləri Azərbaycan poetik aləmində eləcə əks-səda doğurdu. Ən müasir dövr təmaslarını götürsək, Remarkın, Bertolt Brextin, Henrix Böllün, Henrix Hessenin adlarını çəkmək mümkündür. Onların müasir ədəbiyyatımıza, dramaturgiyamıza təsiri xüsusi olaraq öyrənilməsə də, bunu danmaq olmaz.
Az qala bütün antiutopik əsərlər gələcəyi ədəbiyyatsız təsvir və təsəvvür edir. Kamal Abdulla ədəbiyyatsız dünyanı, kitabsız gələcəyi necə təsəvvür edir?
– Çətindir, amma qeyri-mümkün də deyil. Siz televizorsuz dünyanı təsəvvür edə bilirsinizmi, təyyarəsiz dünyanı, telefonsuz dünyanı, indiki halında kompütersiz dünyanı təsəvvür etmək necə, mümkündürmü?! 19-cu əsrin adamı bunu edə bilirdi. Ədəbiyyatsız dünya da eləcə deyə bilərdim, ancaq bu, bir qədər yuxarıda saydıqlarımdan fərqlənir. O zaman növbəti sual ortaya çıxır. Bəs belədə ədəbiyyatı insan üçün nə əvəz edərdi?! Bu barədə düşünməyin özü hətta qorxuludur. Ümumiyyətlə, bu sualın içinə girdikcə, onun qoyuluşunun qəribəliyini hiss etməyə bilmirsən. Dənizlərsiz, çaylarsız dünyanı necə təsəvvür etmək olar?! Ağacsız dünyanı necə. Heyvanat aləmi olmayan dünya. Nəhayət, insansız dünyanı təsəvvür etmək olarmı?! Kitabsız dünya da eləcə. Dediyim kimi təsəvvür etmək çətindir, amma mümkündür. Yoxluq kimi təsəvvür etmək olar.
Akademik milli dram teatrında Sizin “Bir, iki bizimki “ pyesinizi hazırladığım ərəfədə, yaradıcılığınızı tədqiq edə-edə ölüm və sonsuzluq haqqında yeni-yeni suallarım yaranırdı. Ən qəribəsi o oldu ki, tamaşanın məşqləri boyunca zamanla hiss etdim ki, daxilimdəki ölüm qorxusunun yerini, əbədi və sonsuz var ola bilmək təlatümü əvəzləyib. Bu qəribə bir qorxu idi. Elə indi də mənim yaradıcılığımda bu iki anlayış tez-tez bir-birini əvəzləyir. Kamal müəllim üçün hansı fikir daha qorxuludur – Ölüb heçə qovuşmaq, yoxsa öldükdən sonra əbədi, sonsuz var olmaq?
– İlk dəfə bu pyesi bizim unudulmaz rejissorumuz, dostumuz Vaqif İbrahimoğlu YUĞ teatrında səhnələşdirmişdi. Tamaşa hazırlanan müddətdə başımıza olmazın bəlalar gəldi. Aktyorlardan kim isə sağalmaz mərəzə tutuldu. Kimlər isə tamaşadan çıxdı, kimlər isə daxil edildi. Nəhayət, sonuncu zərbə. Tamaşanın bəstəkarı, o gözəl musiqi parçalarının müəllifi Leonid Vaynşteyn yazdığı partituranı təhvil verdi və … premyeraya 3 gün qalmış vəfat etdi. Tamaşanın gəlişi ilə, elə bil, qəribə bir kabus gəlməkdə idi. Amma tamaşa baş tutdu və kabus gur işıq topasına döndü. Bu işıq topasının içində hamı vardı. Orada Vaqif vardı, orada Leonid vardı, tamaşa bitəndən sonra zalı tərk etməyən yüzlərlə tamaşaçı vardı, YUĞun saysız-hesabsız dostları vardı… Vaqiflə mən Vaynşteynin ölümündən qabaq onunla görüşüb söhbət eləmişdik. O, tamaşa ilə bağlı fikirlərini bizimlə bölüşürdü. Hamı bunu bilirdi və Lönya özü də hər yerdə deyirdi ki, pyes onun çox xoşuna gəlir. Bu görüş bizim onunla sonuncu görüşümüz oldu. Mən ondan soruşdum ki, pyesdə ən çox xoşuna gələn nə oldu? Lyonya bir an belə düşünmədən dedi: mən daha ölməkdən qorxmuram. O, bir həftə sonra dünyasını dəyişdi. Bunun üstündən bir müddət keçdi. Rus dram teatrının baş rejissoru, görkəmli mədəniyyət xadimi Aleksandr Şarovski Vaqifin də, mənim də olduğum bir məclisdə rus teatrında dünyasını dəyişən Vaynşteynin son dəqiqələri barədə danışırdı. Dedi ki, o mənim yanımda öldü. Onun son sözləri mənim üçün çox ibrətamiz idi. Mən ölməkdən qorxmuram dedi. Bunu eşidib Vaqiflə mən bir-birimizin üzünə baxdıq. Əlif, sənin hazırladığın o gözəl tamaşa da təsirli idi, amma o daha çox əbədi yaşamaqdan qorxmayanların tamaşası idi. Vaqifin tamaşası isə ölümdən qorxmayanların tamaşası olmuşdu. Bu sualın son hissəsinə cavab vermək elə də asan deyil. Əbədi sonsuzluqdan da darıxmaq olar. Beləliklə, insan əbədi darıxan məxluqdur kimi ümidsiz bir fikrə gəlib çıxarıq.
– Yaratdığınız ədəbi qəhrəmanların əksəriyyəti ölümdən qaça bilmir. Onlar sanki öz taleyinə boyun əyir. Bəs fərdi müəllif iradənizin əksinə çıxan, belə desək, sözə baxmayan qəhrəmanınız varmı?
– Yenə plandan danışmalı oluruq. Mən yazarkən bir plan qurmuram. Ölümdən qaçan obraz – hər halda, hansısa bir mətnimdə bu, yadıma gəlmir. Bəlkə, Yarımçıq əlyazmadakı qoca münəccim belə birisi ola bilər. Bəlkə də… Yaxud “Sehrbazlar dərəsi” romanının süjetinə görə ölməli, amma məntiqinə görə yaşamalı obrazlardan biri də Karvanbaşının övladı olan balaca uşaqdır. Onun sonda sağ qalması və ölümdən qaçırılıb Sehirbazlar dərəsinə gətirilməsi, yəqin ki, metadildə onu deyir ki, həyat davam edir və eyni zamanda sirlər dolu dünya da yaşayır. Ölməsi ehtimal edilməyən, amma ölümə tuş gələn obrazı isə, yəqin ki, zərrəbinlə axtarıb tapmaq olar. Ümumiyyətlə, bu suala konkret cavab vermək çox çətindir. Çünki proses bitib, onunla bağlı hər nə vardısa yaddaşın dərinliklərinə atılıb.
– Hər hansı bir elm sahəsinin, o cümlədən türkologiyanın yaşaması o demək deyil ki, burada hökmən addımbaşı hansısa yeniliklər baş verməlidir. Elmin yaşadılması üçün onun kanonlarının, prinsiplərinin daim sağ qalması kifayətdir. Gələcəkdə elmin sərhədləri, mahiyyəti, prinsipləri yaşadılarsa, bu onu göstərəcək ki, bu elm yaşayır. Yeniliklər isə zaman-zaman özünü göstərəcək, çünki onlar var olanların üzərindən yüksəlir. Konkret olaraq türkologiya haqqında onu demək olar ki, bu gün nəinki müxtəlif türkdilli ölkələrdə, hətta türkdilli olmayan ölkələrdə türk dilləri, ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti və başqa sahələrilə bağlı tədqiqat işləri intensivləşir. Özü də maraqlı olan budur ki, bu intensivləşmə həm də sahələrin sərhədlərinin aradan götürülməsi ilə bağlıdır. Türkoloji tədqiqat sahələri bir-birinə nüfuz etməyə başlayır. Ədəbiyyatı dildən, onu da psixologiyadan, tarixdən ayrı götürmək get-gedə çətinləşir. Əlahiddə sahə anlayışı, tədqiq üsulu artıq geridə qalır. Gələcəkdə bizi türkoloji elm sahələrinin daha böyük inteqrasiyası gözləyir.
Türk dövlətlərinin ortaq dildə anlaşa bilməsi üçün bəzi təşəbbüslər Sizə məxsusdur. Türk dünyası üçün vacib olan bu mövzuda daha hansı təşəbbüslər irəli sürmək istərdiniz? – Ortaq dil anlayışı ideal bir anlayışdır. Reallıqda ona nail olmaq, demək olar ki, mümkün deyil. O ideal duruma nail olmaq üçün ölkələr arasında yüksək mədəni, sosial münasibətlər mövcud olmalıdır. Müxtəlif xalqların nümayəndələrinin bir-birilə canlı ünsiyyət intensivliyi özünü göstərməlidir. Bu ünsiyyət zamanı belə bir dil öz-özündən, yavaş-yavaş formalaşa bilər. Bu ünsiyyət prosesi elə qurulmalıdır ki, hər kəs öz dilində danışsın. Dillər bir-birinə toxunsun. Bir-birini cilalasın. O dediyimiz ortaq dil belə bir ünsiyyətin nəticəsində ortaya çıxsın. Heç bir sənədlə, dövlətlərarası müqavilələrlə bunu həyata keçirmək mümkün deyil. Proses təbii şəkildə baş verməlidir. Hər dil ümumi dil xəzinəsinə öz cövhərini verməlidir. Bu isə ancaq könüllü ünsiyyət zamanı baş verə bilər. Bir də ən vacib məsələ odur ki, bu ünsiyyət zamanı hər adam öz dilində danışmalı, anlaşılmayan məqamları bir yerdə müəyyənləşdirib ortaq nöqtəni tapmalıdır.
– Bursa Uludağ Üniversitesine misafir öğretim üyesi olarak geldiniz. Derslere girdiğinizde her iki ülkeyi/universiteyi karşılaştırmak adına dikkatinizi çeken, ya da yadırgamanıza yol açan bir husus oldu mu? – Mən o günləri, ayları böyük minnətdarlıq hissilə xatırlayıram. Bölüm başkanı professor Coşkun Ak, bölüm xocaları Mustafa və Kerime Üstünovalar və başqaları, öyrəncilərim, türk dili və ədəbiyyatı bölümünün çalışanları bu gün də mənim qəlbimdə yaşayırlar. Bursa Universiteti mənim yadımda öz rahat, münasib tədris bazası ilə, infrostrukturu ilə, adamlarının xoş əhvalı ilə qalıb. Mənə müsafir olduğumu hiss etdirmədilər, sağ olsunlar. Universitetlərimiz arasında oxşar və uyğun, eyni zamanda fərqli cəhətlər var idi. Tədris sistemlərimiz bir-birindən fərqlənirdi. Hansısa elm sahələri bizdə daha çox tədrisə uyğunlaşdırılmışdı, hansılarsa – sizdə. Bu fərqlənmələr sevindirici haldır ki, get-gedə azalır. Təəssüf ki, universitetlərarası əlaqələr o səviyyədə deyil ki, biz bir-birimizə ürəyimiz istəyən qədər tələbə göndərək, müəllimlərin semestrlərdə gərəkli dərəcədə mübadiləsini təşkil edək, mütəmadi onlayn və canlı konqrelər keçirək. İnşallah, zaman keçər, bu da düzələr. Nəzərə alsaq ki, daha əvvəllər biz tədris mərkəzləri olaraq bir-birimizi heç tanımamışıq, Azərbaycan müstəqilliyini əldə edəndən sonra bu boşluq da doldurular, zənn edirəm.
– Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında “Kaş bunu mən yazardım” dediyiniz romanların adını çəkə bilərsiniz?
– Oxuduğum hər hansı əsərə bu düşüncə ilə yanaşmamışam. İndi fikirləşirəm və görürəm ki, bəyəndiyim əsərlərin içində elə öz yazdıqlarım da var və bu mənə yetərlidir.
– Kamal müəllim, hər bir yazıçısının həyatında yazmaq istədiyi, amma müəyyən səbəblərdən qələmə ala bilmədiyi əsər olur. Sizdə belə bir əsər varmı?
– Məncə, əsər yox, ideya olur. Mənim də yazmaq, açmaq istədiyim bəzi ideyalardan yan keçdiyim vaxtlar olub. Ya gücüm yetməyib onu yazmağa, ya da vaxtım. Gücüm çatmayanlardan birini deyim. Mən roman janrında bir açıq, sonsuz mətn yazmaq istəmişəm. Yəni bitməyən mətn. Elə bir mətn ki, bura hər şey daxil olsun. Məslən, “Unutmağa kimsə yox” romanındakı F.Q. -nin dissertasiyasını da tam şəkildə öz içində əridən, ya da elə əritməyən, bu dissertasiyanı tam şəkildə təqdim edən bir mətn. Amma düşünmüşəm ki, buna mənim gücüm çatmaz. Ona görə yox ki, mən bunu bacarmaram. Ona görə ki, məni düzgün başa düşün, açığını deyəcəyəm, oxucuma arxayın deyiləm. Belə bir açıq mətni qəbul edər, ya etməz – burası müəmmalıdır.
– Ustad, əsərləriniz dünyanın onlarla dilinə çevrilib. O əsərlərdə təhkiyə, dil və ab-hava baxımından nələrinsə itirildiyinə təəssüflənirsinizmi?
– Əlbəttə. Ən yaxşı tərcümədə belə orijinal mətn özünün bütün keyfiyyətlərini saxlamır. Nə isə qeyb olur, nə isə səviyyəsini itirir, nə isə tərcüməçinin yanlış müdaxiləsi ilə dəyişir. Mətnin potensialını (işarə etdiklərini, diskursunu…) hiss etdirməyən tərcümə yad ölkədə heç bir dil bilməyən adam kimidir. O ancaq əl işarələri ilə “danışmağa” məhkumdur. Belə tərcümədənsə olmamağı yey.
– Özünüz üçün hansı daha maraqlıdı, alim, yoxsa yazıçı Kamal Abdulla?
– Heç biri. Mənə məndən danışa bilən və mənə tanış olan “özüm” mənə necə maraqlı ola bilər? Alim də, yazıçı da məni tanımayanlar üçün maraqlı olmalıdır və ola bilər. Mənim vəzifəm sən dediyin alimi və yazıçını başqası üçün maraqlı etmək və bunu həyata keçirməkdir. Yerdə qalanı təfərrüatdır.
– Mətnin bir “olmuşlar”ı olduğu kimi, bir də “olacaqlar”ı var. Yəni müəyyən məqamlarda mətn özlüyündə bir kəhanət missiyası daşıyır: bəzən xatirə kimi uydurulan hansısa bir hadisə 10-15 il sonra reallığa çevrilir. Bu mənada Sizin yaradıcılığınızın hansısa kodlarında bizim xalqın təfəkkür inqilabı üçün böyük önəm daşıyan bir tarixi hadisənin – Qarabağ zəfərimizin öngörüsü var idimi? Ümumiyyətlə, Sizcə, mətnin bu öngörü xüsusiyyəti hansı mistik-metafizik qüvvədən qaynaqlanır?
– Mən zəfəri əvvəlcədən hiss edirdim. Müharibədən əvvəl yazılmış bir hekayəm hətta zəfərdən sonrakı vaxtı təsvir edir. Qəribə bir arxayınçılıq var idi. Əslində, bu arxayınçılıq yox, bu, inam idi. Prezidentimizin çıxışları bu inamın mənbəyi idi. Müharibənin bütün istiqamətlərində olan kimi ideoloji, sosial məsələləri də yüksək səviyyədə həll edilmişdi.
– Nassim Taleb, bir sözlə, özünüzü, kimliyinizi necə ifadə edərdiniz sualına belə cavab verir ki, bunu ancaq yaxşı qonorar ödəyəndə eləmək olar. Kamal müəllim, bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bilərmi?
– İki dahinin, təxminən, belə situasiyada cavabları ilə kifayətlənmək mümkün olsaydı… Bir dəfə Hegelin yanına fransız naşirləri gəlir və ona deyirlər ki, biz istəyirik, sizin əsərlərinizi ixtisarla, hamının anlayacağı şəkildə və fransızca nəşr edək. Hegel cavab verir ki, mənim əsərlərimi nə ixtisarla, nə sadələşdirilmiş şəkildə, illah da ki, nə də fransız dilinə tərcümə eləmək mümkün deyil. O biri dahidən – Eynşteyndən qadınların çox olduğu bir məclisdə xahiş edirlər ki, nisbilik nəzəriyyəsini onlar üçün asan bir dildə izah etsin. Eynşteyn deyir ki, bu çox asan bir məsələdir. Təsəvvür edin ki, qatar Cenevrə vağzalına yaxınlaşmır, Cenevrə vağzalı qatara yaxınlaşır. Kamal müəllim bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bilməz. Okkam ülgücü ilə amansızca kəsib doğradıqdan sonra üzə çıxarılan seçilmiş əsərlərin 7 qalın cildi də bunu ifadə edə bilməz. Bəs bunu nə ifadə edə bilər? Bilmirəm…
– Qarabağ uğrunda çoxillik mübarizənin, xüsusən bu son 44 günlük müharibənin vətəndaş-ictimai xadim Kamal Abdullada yaratdığı hissiyyat ilə bunların yazıçı-mütəfəkkir Kamal Abdullaya verdiyi impulslar arasında hansı fərqliliklər, nə kimi zidd cəhətlər var və bu kontekstdə öz-özünüzlə kəskin ziddiyyətə düşdüyünüz, ciddi tərəddüdə qapıldığınız məqamlar olubmu?
– Müharibə müharibədir. Burada qan da var, qada da. Əlbəttə, biz istərdik ki, hər şey sülh yolu ilə həll olsun, amma görünür, bu, mümkün deyil. Məni narahat edən müharibədən sonrakı durumdur. Psixoloji və sosial durum. “Bayrağı əlində uca tutub vətən torpağına aparıb sancanlarla bayrağa bürünüb maşınlarda siqnal verə-verə bağıranlar arasındakı fərqlilik ziddiyətə gətirə bilərmi?” sualı. Yanında ölən, bəzən parça-parça olan əskərləri, zabitləri unutmayanlar, əsir düşən və ya əsir düşməmək üçün özünə qıyanlardan xəbəri olan səngər dostları, müharibədə olub bu barədə ağız dolusu danışanlar və bu barədə susanlar içindən keçib gəldikləri bu müharibənin əks-sədasını müharibədən sonrakı dövrə gətirəcəklərmi? Biz bütövlükdə qalib xalq olma mədəniyyətini dünyaya nümayiş etdirə biləcəyikmi? Bu bizdən ancaq sevinməyi, qışqırıb bağırmağı yox, həm də təmkin, alicənablıq və məsuliyyət tələb edir. Məni bu məsələlər ciddi şəkildə düşündürür.
– Mən bu gün çağdaş nəslin dünya ədəbiyyatını kompleks öyrənmək entuziazmını təqdir edirəm. Amma klassikanı lazımınca tanımaq, qiymətləndirmək mənasında edilən uğurlu cəhdlərlə az qarşılaşıram. Halbuki malik olduğumuz dəyərlərə kökündən baxmağımız üçün bu vacibdir. Məsələn, Kamal Abdulla ona görə “Kitabi-Dədə Qorqud”, yaxud Füzuli dünyasına vara bildi ki, ilk növbədə, bu tələbata öz içində çatdı: özünüdərk, özünühəzm mənasında. Müasir fraqmentlərlə süslənmiş çoxölçülü postmodern estetikanın tələbləri öncə klassikanın fəlsəfəsinə yetməklə başladı. Sizcə, çağdaş ədəbiyyatda klassikanı, orta əsrlərin müsəlman sistemi-sosiologiyasını deyək ki, texniki baxımdan necə modern təqdim etmək olar?
– Mən belə düşünürəm ki, əgər sən klassik yöndə ortaya bir şey qoya bilmirsənsə, heç bir modern təqdimatda da qoya bilməyəcəksən. Əgər Pikasso insan və mənzərə təsvirini ənənəvi şəkildə verə bilmirdisə, o “Gernika”nı da yarada bilməyəcəkdi. O ki qaldı “dünya ədəbiyyatını kompleks halında öyrənmək” məsələsinə – bunu iki istiqamətdən həyata keçirmək olar. Professionallar və kitabsevərlər bir qoşquda ola bilməzlər. Professionallar üçün əsas məsələ bu ədəbiyyatın adda-budda deyil, sistemli şəkildə mənimsənilməsidir. Kitabsevərlər isə sadəcə, özlərində yaxşı ədəbiyyat zövqünü formalaşdırmalıdırlar.
– Kamal Abdulla qədər oxucusuna etimad edən, güvənən və hətta deyərdim ki, sevən müəlliflər elə də çox deyil. Bu etimadı hiss edən oxucunun müəllifə sual verməsi də qəlizləşir. Qəvvas müəllifin oxucusu özünün də qəvvas olduğuna inanmaq istəyir axı… Bu oxucu özünü Hacı Mİr Həsən ağa Səyyah kimi hiss ed
|