EVİNİ Cümhuriyyət hökumətinə BAĞIŞLAYAN ŞƏXS – TARİXİ ARAŞDIRMA+FOTOLAR
Bala Məşədi 1870-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Atası Kərbəlayı Qasım kişinin 3 oğlan övladı vardı. Böyük oğlu Hacı Əli Qasımoğlu da mürəkkəb bir tale yaşayıb. Ortancıl oğlu Qasım isə təhsil aldığı Sankt-Peterburqdan Gəncəyə qayıdaraq, quldurlar tərəfindən öldürülüb.
Bala Məşədi övladlardan kiçiyi olub. 1881-ci ildə ortancıl qardaşının quldurlar tərəfindən öldürülməsi 11 yaşlı Bala Məşədiyə güclü təsir etmiş və yaddaşında silinməz izlər buraxmışdı.
Bala Məşədi yaşa dolandan sonra Gəncədə sayılıb-seçilən şəxslərdən biri olub. O dövrdə təşkil edilən cıdır yarışlarında dəfələrlə qələbə qazanıb. Deyilənə görə, o zaman Gəncənin xanı olan Hüseynqulu xan ona yaxınlaşaraq, qələbə münasibətilə təbrik edir və qızlarından birini ona vermək istədiyini bildirir. Lakin Bala Məşədi üzrxahlıq edərək, özünün bir qədər çılğın olduğunu söyləyir və deyir: “Sən xan, mən bəy. Mən söz götürən deyiləm. Qızın mənim qabağımdan qayıdıb söz desə, aramızda inciklik olar, xan”.
Bala Məşədinin hərəkəti Hüseynqulu xanın o qədər xoşuna gəlir ki, deyilənə görə, Gəncəbasar ətrafında yerləşən bir neçə kəndi və Kürqırağı meşə zolağının bir hissəsini ona hədiyyə edir. Bala Məşədi qısa bir müddətdə həmin ərazilərdə böyük bir təsərrüfat qurur və yüzlərlə adamın həmin təsərrüfatda işləyib dolanması üçün şərait yaradır. Bununla yanaşı, yaşadığı Gəncə şəhərində böyük qardaşı Hacı Əli Qasımoğlu ilə birlikdə mülklər alıb, imkanlarını daha da genişləndirirlər.
Onu da qeyd edək ki, Bala Məşədidən 20 yaş böyük olan qardaşı Hacı Əli Qasımoğlu eyni zamanda nəslin ağsaqqalı olub. O, XX əsrin əvvəllərində milli dirçəliş yolunda hərtərəfli fəaliyyət göstərib.
Sərvətinin böyük hissəsini xalqın və millətin rifahı yolunda sərf edib. Hətta deyilənə görə, Hacı Əli Qasımoğlu həmin dövrdə Bakı şəhərinə “Şollar” suyunun çəkilişinə də maddi dəstək verib. Qeyd edək ki, Hacı Əli “Əhrar” partiyasından Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Parlamentinə üzv də seçilib.
Bala Məşədi o zamanlar Qərbi Azərbaycandan köçkün düşmüş ailələrə hər cür köməklik göstərib, onların Gəncədə yerləşmələri, iş tapmaları, yaşamaları üçün imkan və şərait yaradıb.
Bu, həmin dövr idi ki, erməni daşnaklar Rusiya İmperiyasının ərazisində öz fəaliyyətlərini aktivləşdirir və Azərbayacan xalqına qarşı qırğınlar törətməyə başlayırdılar. Qərbi Azərbaycandan köçkün düşmüş əvvəlki nəsillərin xatirələrinə görə, XX-ci əsrin əvvəllərində Göyçə mahalından bir neçə şəxs Bala Məşədinin yanına gələrək şikayət edirlər ki, bir quduzlaşmış erməni dəstəsi Göyçə mahalında azərbaycanlılara göz verib, işıq vermirlər, hətta qız-gəlinləri qaçırıb aparırlar. Bu sözlərdən qəzəblənən Bala Məşədi göyçəlilərdən bir qədər möhlət istəyir və Göyçəyə gedərək həmin erməni dəstəsinin üzvlərini cəzalandırır.
Bala Məşədinin “Difai”dəki rolu və Hacı Məlik döyüşü
Ermənilərin törətdikləri qırğınlara cavab olaraq Şimali Azərbayacanda milli hərəkat xeyli genişlənir və azərbayacanlıların milli mənlik şüurunun oyanması prosesinin məhsulu kimi “Difai” milli təşkilatının əsası qoyulur. “Difai” təşkilatının qurucuları sırasında Əhməd bəy Ağayev, Qara bəy Qarabəyov, Məmmədhəsən Hacinski, İsa bəy Aşurbəyov, Behbud Cavanşirski, Niftalı bəy Behbudov kimi görkəmli ictimai xadimlər olub. Adı çəkilən insanların əksəriyyəti eyni zamanda Azərbayacan xalq Cumhuriyyətinin qurulmasında əvəzsiz xidmətləri olmuş şəxslərdir.
Hakimiyyətin silahlanmış erməni partiyalarına qarşı fəaliyyətsizliyi və hətta onlara himayədarlıq etməsi şəraitində “Difai” Azərbaycanın ilk milli-siyasi partiyası olaraq azərbayacanlıların qırğından qorunması uğrunda önəmli rol oynayıb. Ümumiyyətlə, Cümhuriyyətə “Difai” və digər milli təşkilatların fəaliyyətinin məntiqi nəticəsi kimi də baxmaq olar.
“Difai” təşkilatının gizli üzvlərindən biri də təşkilatın maliyyələşdirilməsində önəmli rol oynamış Məşədi Qasımov olub. Təşkilatın bir çox üzvləri kimi Məşədi Qasımovun da fəaliyyəti təhlükəsizliyi nöqteyi-nəzərindən məxfi sürətdə həyata keçirilib. O, azərbaycanlılara qarşı erməni terrorunun qarşısının alınmasında fəal iştirak edib.
Bir gün Bala Məşədi məlumat alır ki, Poqos adlı erməni Xankəndində ermənilərin topladığı pulu Tiflis şəhərinə-qubernatora rüşvət kimi aparır ki, Xankəndinin erməniləşdirilməsini rəsmiləşdirsinlər. Bunu eşidən Bala Məşədi təkbaşına Gəncə şəhərinin yaxınlığında (indiki Nizami Gəncəvinin məqbərəsi ətrafında) həmin ermənini zərərsizləşdirərək, pulları götürür, üzərinə də bir qədər də əlavə edərək, silah alması üçün qaçaq Dəli Alıya verir. Sonralar Gəncə şəhərində təşkil olunmuş dəstə məhz bu silahlarla silahlandırılır. Həmin dəstə o zaman ermənilərin Gəncəyə basqınının qarşısını alır və “Hacı Məlik” düzündə (indiki G.Q.K-nın arxası) 2000-ə yaxın ermənini məğlub edir.
Atatürkün təşəkkür məktubu və yandırılan şəkillər
Ötən əsrin əvvəllərində Türkiyədə quraqlıq və aclıq olan zaman Bala Məşədi öz təsərrüfatından bir neçə vaqon buğda-taxılı qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinə göndərib. Dəqiq məlumatlara görə, Mustafa Kamal Atatürk Bala Məşədinin bu hərəkətinə görə ona təşəkkür məktubu da ünvanlayıb. Lakin Sovet Hakimiyyəti qurulan zaman onun qohumları ehtiyat edərək, Bala Məşədinin Atatürklə çəkdirdiyi şəkillərini, sənədlərini yandırıblar. Yalnız üç il əvvəl, o dövrün Gəncə ziyalıları barədə kitabla əlaqədar material toplanan zaman arxivdən Bala Məşədi, Fətəli xan Xoyski, Əhməd Cavad, Pişnamazzadə qardaşları, Sarı Ələkbər, Dəli Alı, Mirzə Abbas Abbaszadə və digər şəxslərin bir yerdə çəkdirdikləri şəkli tapılıb.
Azərbaycanda Şərqin ilk Demokratik Respublikası qurularkən Məşədi Qasımov könüllü olaraq evlərindən birini ADR hökumətinə bağışlayıb. 1918-ci il iyunun 17-də Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə keçirilən iclasda təsdiq edilmiş Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ikinci höküməti həmin binada 1918-ci il 17 sentyabradək fəaliyyət göstərib. Hazırda həmin binada Gəncə Dövlət Aqrar Universitetinin baytarlıq fakültəsi fəaliyyət göstərir.
Bala Məşədinin məşəqqətli sürgün günləri
Azərbaycanda Sovet Hakimiyyəti qurulduqdan sonra başlanan repressiyalara Hacı Əli Qasımov, Bala Məşədi və onların ailələri də məruz qalırlar. Onların var-dövlətləri hökümət və digər qüvvələr tərəfindən talan edilir, müsadirə olunur. Sovet Hakimiyyəti qurularkən çoxları Bala Məşədi və qardaşı Hacı Əli Qasımova Türkiyəyə köçməyi təklif ediblər Lakin Bala Məşədi və qardaşı Hacı Əli ailəsini, vətənini buraxıb heç yerə getməyəcəklərini deyiblər.
O, 1931-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Qazaxıstana sürgün edilib. 1933-cü ildə isə ailəsilə birlikdə Gəncəyə qayıdıb. Bu zaman Gəncədən olan bir neçə ailəni də öz hesabına dogma şəhərə qaytarıb.
1937-ci ildə Azərbaycan SSRİ XDİK qərarı ilə Bala Məşədi qardaşı Hacı Əli Qasımoğlu ilə birlikdə həbs olunur. 1937-ci il oktyabr ayının 29-da hər iki qardaşı - Bala Məşədini 67 yaşında, qardaşı Hacı Əlini isə 81 yaşında Nargin adasında güllələyirlər.
Bala Məşədinin 9 qızı və Nəsib adlı bir oğlu olub. Hazırda Bala Məşədinin 1 qızı – Sayalı Kərimova Bakı şəhərində yaşayır. Azərbaycanda, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində 80-ə yaxın nəvə, nəticə və kötükcəsi var ki, onların da əksəriyyəti ziyalı şəxslərdir.
Bəraət
1994-cü il, yanvarın 24-də Azərbaycan Prokurorluğunda Bala Məşədi ilə bağlı işə yenidən baxılıb. “20-50 ci illərin Bütün siyasi repressiya qurbanlarının hüquqlarının bərpa edilməsi haqqında” SSRİ prezidentinin 13 avqust 1990-cı il fərmanının birinci maddəsi tətbiq edilərək, Qasımov Məşədi və onun ailə üzvləri - Anaxanım, Sayalı, Həmayil Qasımovlar bəraət alıblar.
