“Yeni devalvasiya olacaqmı?” – indi bu sual əvvəlki qədər həyacan yaratmasa da hər kəs narahatdır. Sual bir neçə ay əvvəlki kimi ona görə yüksək həyacanla assosasiya olmur ki, artıq cəmiyyət donmuş haldadır. 

Ötən il manatın ard-arda iki dəfə ucuzlaşması ölkədəki iqtisadi münasibətləri darmadağın edib, vətəndaş işsizdir, onu yalnız bu günün maddi qayğıları düşündürür. Azərbaycan vətəndaşı hesab edir ki, daha bundan pisi mümkün deyil, ona görə də “üçüncü devolvasiya” xəbərlərini tənbəl tərzdə müşahidə etməklə kifayətlənir. Amma Savash.org-un müşahidələri və apardığı jurnalist araşdırması göstərir ki...

Narahat olmağa ciddi əsaslar var...
Savash.org yaddaşları təzələmək məqsədilə çox yaxın keçmişdə baş verənləri xatırladır. 2015-ci ildə Azərbaycan manatı dollar və avroya nisbətdə iki dəfə kəskin ucuzlaşdı. 21 fevral 2015-ci il devalvasiyasından sonra 21 dekabr 2015-ci il tarixində manat ikinci dəfə dəyərdən düşdü. Birinci devalvasiyada manat 33% dəyərdən düşmüşdürsə, ikinci devalvasiya milli valyutamızı 50%-ə yaxın ucuzlaşdırdı. Baş verənlərin səbəb-nəticə ardıcıllığını bir qədər sonra araşdıracağıq. Hələlik isə kəndlidən tutmuş siyasətçiyə qədər hamının dilinin əzbərinə çevrilmiş devolvasiya haqda ümumi məlumat verək...

Nədir, devolvasiya?
Devalvasiya — (lat. de — enmə, lat. valeo — dəyəri) pul vahidinin qızıl məzmununun rəsmi azalması, yaxud milli valyutanın qızıla, gümüşə, və ya hansısa digər xarici valyutaya görə məzənnəsinin aşağı düşməsi deməkdir. Müasir şəraitdə termin stabil valyutalara nisbətən enən milli valyutada işlənilir.

Devalvasiya milli banklarda milli valyutanın idarə olunması aləti kimi baxılır, revalvasiyaya əks olaraq. Çoxları devalvasiya və İnflyasiya terminlərini qarışdırır, amma bu iki məfhum arasındakı fərqi bilməmiz lazımdı: İnflyasiya termini devalivasiya termininə yaxındı, amma birinci milli valyutanın yerli bazarda alıcılıq qabiliyyətinə aiddi, ikinci isə xarici valyutaya görə alıcılıq qabiliyyətinə. Mənaca ikisi də alıcılıq qabiliyyətini xarakterizə edir. Valyutanın devalvasiyası ölkə daxilindəki inflyasiya səbəbindən də ola bilər. Xarici valyutanın inflasiyaya uğramasından da milli valyuta devalvasiyaya uğramadan inflyasiyaya uğraya bilər. Əgər xarici valyuta deflyasiyaya uğrasa devolvasiya inflyasiyasız ola bilər. İndi isə bütün Azərbaycanı silkələmiş ikinci “manat zəlzələsi”nin səbəb nəticə ardıcıllığına nəzər salaq.
“Manat zəlzələsi”nin dağıtdığı Azərbaycan: ümid varmı?

Manatın birinci devolvasiyası qismən ağrısız keçdi. Bundan sonra bəzi iqtisadi təhlilçilər ikinci və daha sarsıdıcı devolvasiyanın olavağını anons edirdi. Hökumət isə ampulasına sadiq idi: Devolvasiya proqnozları kimlərinsə təxribatı adlandırılır və Azərbaycanın analoqu olmayan inkişafı haqda moizələr oxunurdu. Həmin moizələr ikinci “manat zəlzələsi”nin baş verdiyi 21 dekabr 2015-ci il tarixində əbədi olaraq kəsildi. İndi hökumət başqa mahnılar zümzümə edir, bu haqda bir qədər sonra, hələliksə “21 dekabr zəlzələsi”ndən sonrakı Azərbaycana qayıdaq...

Üzən məzənnə, batan ümidlər...
Mərkəzi bankın üzən valyuta sisteminə keçid siyasətini və ikinci devalvasiya dalğasını şərh edərkən bir məqama xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, bu bəlkə də qaçılmaz proses idi, amma düşünülmüş iqtisadi siyasət yürüdülsəydi nəticəsi bu qədər ağır olmazdı. 

Mərkəzi bank məhz neftin dünya bazarında qiyməti aşağı düşdükdən sonra üzən valyuta siyasətinə keçidi rəsmiləşdirdi. Proses qəfildən və çox ağrılı oldu, amma Mərkəzi Bankın başqa yolu da qalmamışdı. Mərkəzi bank dövlət rezervlərini, xarici valyuta ehtiyatının azalmasının qarşısı manatın məzənnəsini qoruyub-saxlamaqla ala bilmirdi. Bu sürətlə Mərkəzi bankın müəyyən müddətdən sonra xarici valyuta ehtiyatı sıfıra enəcəkdi. Bu baxımdan Mərkəzi bank üzən valyuta siyasətinə keçməklə xarici valyuta rezervlərinə qənaət etməyə çalışdı. Digər tərəfdən isə Mərkəzi bank artıq kursun müəyyənləşdirilməsində bazarın rolunu artırmağa çalışdı və bu da təbii ki, manatın məzənnəsinin aşağı düşməsində özünü göstərdi. 

Hökumət “ofsayt”da: hər şey neftin dünya bazarındakı qiymətindən asılı olacaq
Manatın məzənnəsi artıq bazar tərəfindən müəyyənləşdiriləcək. Azərbaycan hökuməti sadəcə seyrçidir, artıq onun edə biləcəyi heç nə qalmayıb. Əgər neftin dünya bazarında qiyməti aşağı olarsa, bu manatın məzənnəsində azalmalarla müşahidə olunacaq. O zaman manatın məzənnəsi möhkəmlənə bilər ki, neftin dünya bazarında qiymətində artımlar müşahidə olunsun. 

Mövcud reallıqlar, bütün xarici faktorlar isə manatın əleyhinə işləyir. Neftin dünya bazarında qiymətinin aşağı düşməsi, o cümlədən dünya bazarında dolların möhkəmlənməsi manata təzyiqi artırıb. Amma bu sondurmu? Manat bu təzyiqlər qarşısında duruş gətirə biləcəkmi. Manatın yeganə yaşam səbəbi olan neftin dəyərdən düşməsi, ölkə iqtisadiyyatının isə əhəmiyyətli şəkildə idxaldan asılılığı sualı müsbət cavablandırmağa çətinliklər yaradır. Belə bir sitiuasiya isə ortaya daha qorxunc mənzərənin çıxacağı haqda ehtimalların qüvvətlənməsinə səbəb olur.

Üçüncü devolvasiyanın ayaq səsləri: O GƏLİR!
Mərkəzi Bankın son hərracda bankların dollar tələbatını tam ödəyə bilməməsi şühhələri daha da artırıb. Fevralın 24-də keçirilən hərracda MB satışa 30 milyon dollar çıxarıb. Hərraca qatılmış 14 banksa 66 milyon 760 min dollar almaq istəyib. Beləcə, MB valyuta sifarişinin cəmi 44.9 faizini təmin edib, yəni sifarişin yarıdan azını qarşılayıb.

Manatı möhkəmləndirən MB son həftələr dollara tələbatı tam ödəyə bilmir. Təxminən 4 milyard dollar valyuta ehtiyatı olan MB-nin 37 milyon dollara yaxın vəsaiti bazara çıxarmamasının səbəbləri qaranlıqdır. Bununla yanaşı, MB-nin bu addımı bazarda, eləcə də əhali arasında yenidən çaşqınlıq yaradır. Bu, eyni zamanda banklarda valyuta qıtlığına və həmçinin «qara bazar»ın yenidən canlanmasına da səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, bir sualın da cavabı maraqlıdır: Görəsən, baş bankda dollar tələbinin ödənilməməsinin mənfi təsirləri qiymətləndirilir?

Ekspertləri fikrincə, MB, ən azı, ictimaiyyəti bilgiləndirməliydi ki, niyə dollara tələbat ödənmir? Axı insanlar arasında yenidən valyuta ajiotajı yarana bilər. Digər tərəfdən iqtisadi baxımdan tələb ödənmir, psixoloji cəhətdən yenidən əhali, xüsusən dollarla krediti olanlar rahatsız olur. Buna görə də, MB hərraca valyuta çıxararkən, mövcud tələbi öncədən doğru proqnozlaşdırmalıdır. Amma son hərracın nəticələri göstərir ki, baş bankda strateji olaraq məzənnə və tələb proqnozlaşdırılması heç də arzulanan səviyyədə deyil. Deməli, MB-dən istənilən sürprizi gözləmək olar.
“Savaş” Araşdırma Qrupu