Şübhəsiz ki, bu, Türkiyə müdafiə sənayesi üçün nəhəng bir irəliləyişdir"

Tanınmış azərbaycanlı hərbi ekspert Aqil Rüstəmzadə TRT-yə müsahibəsində Türkiyə hərbi sənaye kompleksinin hazırladığı “Kaan” döyüş təyyarəsi haqqında danışıb, onun texniki xüsusiyyətlərini təhlil edib və türk qırıcısının öz rəqiblərindən üstün cəhətlərini və çatışmazlıqlarını açıqlayıb.

“AzerTaym.az” azpolitika.info-ya istinadən müsahibəni ixtisarla təqdim edir:

- Türkiyənin beşinci nəsil qırıcısı olan “Kaan”ın ilk uçuşu bu yaxınlarda baş tutub. Bu hadisəni necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu, Türkiyə aviasiya sənayesi üçün kifayət qədər maraqlı bir dövrdür. Bildiyimiz kimi, Türkiyə birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü nəsil döyüş təyyarələri istehsalçısı deyildi. Bununla belə, o, dördüncü nəsil qırıcı olan “F-16”-nın modernləşdirilməsində iştirak etdi və bununla dəyərli təcrübə qazandı. Çoxları türk aviasiya sənayesinin imkanlarına inanmırdı. Ötən gün Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bildirib ki, dörd ildən sonra “Kaan” döyüş təyyarələri parkına daxil olacaq. Şübhəsiz ki, bu, Türkiyə müdafiə sənayesi üçün nəhəng bir irəliləyişdir. Fakt budur ki, müasir döyüş təyyarəsinin istehsalı çox böyük bilik tutumludur və o, maliyyə, texnoloji investisiyalar tələb edir. Bu, şübhəsiz ki, uğurdur. Eyni zamanda bəzi məqamları da qeyd etmək istərdim.

Tam hüquqlu beşinci nəsil qırıcı yeni mühərrik tələb edir. Bu mühərrik digər təyyarələrdəkindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Fakt budur ki, beşinci nəsil təyyarənin mühərriki səsdən yüksək sürətlə kruiz rejimini təmin etməlidir və bu, həmin mühərrikin çəkiyə nisbətinə çox yüksək tələblər qoyur. Bundan əlavə, mühərrikdən çıxan işlənmiş qazların temperaturu adi mühərriklərdən daha aşağı səviyyədə olmalıdır. Gövdəyə gəlincə, bəli, bu qırıcının gövdəsi ilə bağlı hər şey qaydasındadır. Türkiyə qarşısına iddialı məqsədlər qoyub və gördüyümüz kimi, bütün iddialı planlarını həyata keçirir. Düşünürəm ki, təxminən 4 ildən sonra Türkiyənin beşinci nəsil mühərriki hazır olduqda və müvafiq silahlar hazırlandıqdan sonra tam hüquqlu beşinci nəsil qırıcımız olacaq.

Bir şeyi də əlavə etmək istərdim. Azərbaycan “Kaan” qırıcısı üçün həm fərdi komponentlərin hazırlanmasında, həm də onun istehsalında iştirak edir. Mən eyni şeyi Türk Dövlətləri Təşkilatı ölkələrindən olan bütün həmkarlarıma da təklif etdim ki, onlar passiv müşahidəçi olmasınlar, müəyyən işlərin hazırlanmasında və maliyyələşdirilməsində iştirak etsinlər. Gələcəkdə adekvat pula çox yaxşı döyüşçü alsınlar. Ona görə də sizin platformanızdan istifadə edərək bütün TDT ölkələrini “Kaan”a türk sivilizasiyasının döyüşçüsü kimi baxmağa çağırıram. Ümumiyyətlə, mənim çox optimist baxışım var. Bir pilot və mühəndis kimi, hətta uzaqdan bu təyyarəyə, dizaynına baxanda onun hansı imkanlara malik olacağını artıq təqribən bilirəm. Düşünürəm ki, çox yaxşı bir təyyarə oldu və gələcəkdə o, silah bazarında rəqabətədavamlı döyüşçülərdən biri olacaq.

- Siz qeyd etdiniz ki, bir pilot olaraq təyyarənin indiki xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, onun imkanlarını artıq başa düşə bilərsiniz. Bu barədə bizə ətraflı məlumat verə bilərsinizmi? “Kaan”ı təkcə beşinci nəsil deyil, “F-35” kimi digər qırıcılarla müqayisə etdikdə, o, necə fərqlənir? Bu, ən azı xarici görünüşünə görə kifayət qədər böyük, iki mühərrikli qırıcıdır.

- “Kaan” “F-35”-dən daha təkmil qırıcı olacaq. Məsələ burasındadır ki, “F-35” təkmühərrikli olmaqla, “Kaan” ilə eyni döyüş yükünü daşıya bilməyəcək. Yəni, performansı “F-35”-dən xeyli yaxşı olacaq bir təyyarəmiz var. Bundan əlavə, “F-35”-in əhəmiyyətli bir çatışmazlığı var: o, ABŞ-dəki bazası ilə daim əlaqə saxlamalıdır. Təsəvvür edin ki, havaya qalxırsınız və nə vaxtsa topdan istifadə etmək istəyirsiniz, lakin ABŞ-dəki istehsalçı ondan istifadə etməyə icazə vermir. Türkiyə, türk dünyası və onların müttəfiqləri üçün ən yaxşı variantın “Kaan” olacağı açıq-aydın görünür. “Kaan”ı rus və çinli həmkarları ilə müqayisə etməzdim, çünki onların aktiv fazalı sıra antenası (AFAR) olan yüksək keyfiyyətli aviasiya radarı yoxdur. Türkiyə artıq “F-16” üçün “Özgür” layihəsi çərçivəsində AFAR radarı hazırlayır. Hesab edirəm ki, onun əsasında dünya analoqları ilə rəqabət aparacaq çox yaxşı radar yaratmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, beşinci nəsil qırıcı üçün onun təkcə radarı deyil, həm də optik və infraqırmızı görmə sistemini ehtiva edən aşkarlama vasitələri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

- Beşinci nəsil döyüşçülərin nə olduğunu qısaca təsvir edək. 70-ci illərdə “F-16” və “F-15” kimi dördüncü nəsil qırıcılar istehsal olunmağa başladı. 30 il sonra, 2000-ci illərdən etibarən, onlar tədricən beşinci nəsil döyüşçülərlə əvəz olundu. Onları xüsusi edən nədir?

- 6-cı nəsil artıq inkişaf mərhələsindədir. Mümkündür ki, yüksək texnologiyalı ölkələr 6-cı nəslə keçsin. Türkiyə də bundan geri qalmayacaq. Məsələn, “Kızılelma” layihəsi ön plandadır: sizin prototipiniz amerikalı həmkarından daha tez havaya qalxdı. Beşinci nəsil qırıcıya gəlincə, o, radar və infraqırmızı diapazonlarda gizlilik kimi tələblərə tabedir. Həmçinin işlənmiş qazların minimum temperaturuna. Bu, təkcə radardan deyil, həm də kosmosdan gələn peyklərdən, həmçinin istiliyə cavab verən yerüstü aşkarlama avadanlıqlarından qorunmaq üçün edilir. Yəni söhbət həm radarda, həm də infraqırmızı optik diapazonda gizlilikdən gedir. Bundan əlavə, onun hava hücumundan müdafiə zonasına daxil olmadan istifadə edilə bilən yüksək dəqiqlikli silahları olmalıdır. Bu, 200-400 kilometr (hava hədəfləri üçün 200 km və ya daha çox, yer hədəfləri üçün 300 km və ya daha çox) uzaq mənzilli silahdır. Beşinci nəsil qırıcı kruiz rejimində səsdən yüksək sürətlə uça bilməlidir. Məsələ burasındadır ki, “F-22” və “F-35”-dən başqa hələ heç bir qırıcı belə qabiliyyətə malik deyil. Kimsə xatırlamırsa, mən oxuculara kruiz rejiminin nə olduğunu izah etməyə çalışacağam. Bir çox avtomobil həvəskarları yəqin ki, afterburner kimi bir ifadə ilə qarşılaşıblar. Bu, qazı sonuna qədər basdığınız zaman olur və mühərrik maksimum yanacaq sərf edir. Bu, maksimum sürətə çatmağa imkan verir, lakin vaxtı məhdudlaşdırır. Bu rejimdə yanacaq sərfi normal rejimdən bir neçə dəfə yüksəkdir. Bu, təyyarələrdə də eynidir.

Ancaq beşinci nəsil mühərrikiniz olduqda, maksimum sürətə çatmadan səsdən yüksək sürətlə uça bilərsiniz. Bu yolla çox uzun məsafələrə səyahət edə bilərsiniz. Bundan əlavə, əlbəttə ki, beşinci nəsil qırıcı da platformadır. Onun genişləndirilmiş imkanları, məsələn, müxtəlif hərbi komponentlər arasında əlaqə olmalıdır. Məsələn, “F-35” gəmi əleyhinə raketi vura bilər. Yaxud “F-35” “Patriot” hava hücumundan müdafiə raketlərini istənilən hədəfə yönəldə bilər. Yəni, bu təyyarə bütöv bir kompleksdir. Gələcəkdə “F-35” pilotsuz uçuş aparatları ilə birlikdə işləməlidir. Bu anlayış “sadiq davamçı” adlanır. Türkiyə bu məsələdə çoxlarını qabaqlayır və ABŞ ilə rəqabət aparır, çünki “Kaan”la birlikdə türk reaktiv PUA-sı “Kızılelma” var. Bu konsepsiyaya görə, Türkiyə böyük uğur qazanacaq.

- Qeyri-amerikalı rəqiblər, xüsusən də “Su-57” haqqında nə demək olar?

- “Su-57” ilə bağlı problem ilk növbədə mühərrikdədir. Rusiyanın bu qırıcı üçün beşinci nəsil mühərrik yarada biləcəyinə inanmaq çətindir. Son 10 ildə Rusiya Federasiyasında təyyarə mühərriklərinin inkişafı ilə bağlı böyük problemlər yaranıb. Üstəlik, hətta “Su-35”-də də müasir radar quraşdırılmayıb. “Su-57”-də beşinci nəsil təyyarələr üçün tələblərə cavab verən belə bir radar və ya silah yoxdur. “Kaan” məsələsində bu qırıcı üzərində çalışan türk mühəndislərin əldə edəcəyi inkişaflardan danışa bilərik. “Su-57”-nin perspektivləri çox qeyri-müəyyəndir. Onların uzun illərdir tamamlanmayan mühərrik layihəsi var. 10 ildən artıqdır ki, müasir radar yarada bilmirlər. Atəş silahlarının (raketlər və bombalar) inkişafı ilə bağlı problemlər var. Buna görə də çox güman ki, “Su-57” həm hava, həm də yer hədəflərini vurmaq üçün məhdud imkanlara malik 4,5 nəsil qırıcı olaraq qalacaq.

Çin qırıcısına gəlincə, məncə, o, Rusiya istehsalından fərqli deyil. Çin təyyarə sənayesi əsasən Rusiya hərbi sənayesinə əsaslanır. Çin mühərrikləri rus mühərriklərinin sürətli və ya modernləşdirilmiş variantlarıdır. Elektronika sahəsində Çin Rusiyanı bir qədər qabaqlayır. Çin qırıcısının radioelektronikası “Su-57”-dəkilərdən daha yaxşı olacaq.

Amma onun da eyni problemləri var: mühərrik, radar və ən son yüksək texnologiyalı raket sistemləri. Bu problemlər Çinə təsirli taktiki və texniki məlumatlara malik beşinci nəsil qırıcı yaratmağa imkan verməyəcək.

- O zaman deyə bilərikmi ki, bu gün yalnız ABŞ-də hazır beşinci nəsil qırıcılar var? Bunlar “F-35” və “F-22”-dir. Türkiyə isə “Kaan”la rəqabətə hazırlaşır. Bu təyyarələr türk qırıcısına rəqibdirmi?

- Türkiyənin “Kaan” təyyarəsinin iki əsas rəqibi olacaq. Birincisi Cənubi Koreyaya aid “KF-21”-dir. Yeri gəlmişkən, bu iki təyyarənin ortaq cəhətləri çoxdur. Aerodinamika dəqiq bir elmdir, buna görə də onların bir çox cəhətdən oxşar olması təəccüblü deyil. Bu, “Kaan”ın düzgün istiqamətdə getdiyini göstərir. İkincisi isə bir sıra parametrlərə görə “F-22”-dən üstün olan “F-35”-dir. “F-35” güclü radarla təchiz edilib ki, bu da ona digər döyüş təyyarələri üzərində üstünlük verir. Türkiyənin yaxın gələcəkdə Amerika radarından da üstün radar yarada biləcəyini söyləmək insafsızlıq olardı. Bununla belə, düşünürəm ki, “Kaan” yarışın qalan hissəsini qabaqlayaraq koreyalı döyüşçü ilə bərabər olacaq. Əsas rəqabət isə “F-35” ilə olacaq.