Azərbaycan-İran münasibətlərində, həmçinin ümumən bölgəmizdə gərgin ab-hava davam edir. Azərbaycan Prezidentinin rəsmi Bakını təhdid edən ölkələrlə bağlı son bəyanatı Tehranda birmənalı qarşılanmayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, Tehranın özündə, məmurların reaksiyasına görə, Bakının belə sərt və barışmaz mövqeyini gözləmədiklərini söyləmək olar. Hesablama sərhəddəki "əzələ nümayişinin" təsiri ilə edilmişdi, lakin Bakı soyuqqanlı reaksiya verdi və üstəlik Tehrana bu cür hərəkətlərin və belə bir tonun heç bir halda ölkələr arasındakı münasibətlərin yaxşılaşmasına töhfə verməyəcəyini söylədi.

AYNA mövzuya dair “PolitRus” informasiya və analitik portalının rəhbəri Vitali Arkovla həmsöhbət olub.

- İkinci Qarabağ müharibəsinin bitməsindən az qala bir il keçir. Amma indi yenə də bölgədəki vəziyyətin gərginləşdiyini görürük. Baş verənləri necə qiymətləndirirsiniz?

- Keçən ilin noyabrında üçtərəfli bəyanatı imzalayanda Ermənistan çıxılmaz vəziyyətdə idi. Və bütün sonrakı nəticələrlə onu Qarabağın qalan hissəsinə nəzarəti itirməklə obyektiv şəkildə təhdid edən hərbi əməliyyatlara son qoymaq üçün Nikol Paşinyan hökuməti Moskva və Bakının şərtləri ilə razılaşmağa qərar verdi.

Qəbul edək ki, bu, ən məşhur bir rəsmi versiyadır. Eyni zamanda, məni bir məsələdə əminlik tərk etmir ki, İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinin əsas bölgüsü hələ başlamazdan əvvəl - ən azı Moskva, Bakı və Ankara arasında razılaşdırılmışdı. İnanıram ki, İrəvana da “Madrid prinsipləri”nə və “Kazan düsturu”na əsaslanan Lavrov Planının tətbiqində gecikmə olacağı təqdirdə onu nə gözlədiyi də bildirilmişdi.

Sənədi 2020-ci ilin noyabrında imzalayaraq, güman edirəm ki, Paşinyan vəziyyətin müxtəlif bəhanələrlə Ermənistan üçün (ölkənin kimin rəhbərliyində olmasından asılı olmayaraq) ənənəvi qaydada inkişaf edəcəyinə əmin idi - götürdüyü öhdəliklərin realizasiyasını gecikdirmək, əgər özləri üçün sərfəli hesab etməsələr, tamamilə “unutmaq” və s. Yəni, mümkün hesablama, Ermənistanın Kəlbəcər, Ağdam və Laçın bölgələrini (dəhliz istisna olmaqla) Azərbaycana qaytarmaqla məhdudlaşacağı idi, çünki bunu BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri və “Lavrov planı” nəzərdə tuturdu.

İrəvan Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağa yerləşdirilməsini Azərbaycanın öz torpaqları üzərində nəzarəti bərpa etməyə davam etməsinin qarşısını almaq üçün qarant hesab edirdi, KTMT-də üzvlüyünü isə 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndinin yerinə yetiriliməsindən yayınmaq üçün bir vasitə.

Sənədin son variantında yalnız Azərbaycanın əsas hissəsinin Naxçıvanla nəqliyyat əlaqəsi üçün Ermənistanın təhlükəsizlik zəmanətlərindən bəhs olunmasına baxmayaraq, Ermənistan ərazisinin bir hissəsinin faktiki olaraq Azərbaycana təhvil verilməsi barədə danışılmır. Baxmayaraq ki, Bakı, əlbəttə ki, bunu istəyərdi. Və burada İran faktoru ortaya çıxır. Planlaşdırılan Zəngəzur dəhlizi ən azı iki səbəbdən Tehran üçün əlverişsizdir.

- Bu dəhliz niyə İran üçün sərfəli deyil?

- Birincisi, açılışı ilə Azərbaycanın Naxçıvanla və daha sonra Türkiyə ilə quru əlaqəsi üçün İranın köməyinə artıq (hətta tamamilə) ehtiyac olmayacaq. Buna uyğun olaraq, Tehran Bakıya güclü təzyiq rıçağını itirəcək - nəqliyyat asılılığı Odlar Yurdu rəhbərliyini haradasa "qəribə" qonşusu ilə oynamağa məcbur edirdi və hətta bir yerdə onun "oyunlarına" göz də yumdu.

İkincisi, Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycan və Türkiyənin marağında olan variant olaraq, faktiki olaraq Ermənistanla İran arasında nəzarətsiz yerüstü əlaqəni məhdudlaşdırır və hətta bu iki ölkəni ortaq sərhəddən məhrum edir. Təbii ki, bu, nə İrəvanın, nə də Tehranın maraqlarına uyğundur. Amma uzun müddətdir ki, molla rejiminin xüsusi maraqlar zonasında artan təsirindən narahat olan Moskvanın maraqlarına cavab verir.

- Bəs Rusiya buna necə reaksiya verir? Onun üçün hər şey yaxşı gedir...

- Kreml, xüsusilə İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra nəzərəçarpacaq dərəcədə Türkiyənin artan təsirindən narahatdır. Və onunla münasibətlərin pisləşəcəyi təqdirdə, Gürcüstanla bağlı çətinliklər nəzərə alınmaqla, İran vasitəsilə Ermənistana nisbətən azad (ən azından Türkiyənin nəzarətindən kənar) dəhlizini saxlamaq son dərəcə vacibdir. Bu baxımdan, açıq şəkildə Kremlin təklifi ilə Ermənistan "böyük" Azərbaycanla Naxçıvan arasında hava əlaqəsi üçün hava sahəsini açdı - bu, Bakıdakı muxtariyyəti ilə Tehranın mövqeyi ilə əlaqədar yaranan kommunikasiya probleminin kəskinləşməsini aradan qaldırdı.

Eyni zamanda, quru dəhlizin formatı ilə bağlı mübahisələrin kəskinliyi də aradan qalxmalıdır. Kreml onun yaranmasının əleyhinə deyil, amma Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti altında fəaliyyət göstərmək şərti ilə. Üstəlik, Ermənistanın dəmir yolu şəbəkəsinə də Rusiya Dəmir Yolları nəzarət edir.

Azərbaycan Rusiyanın tarixi strateji tərəfdaşı olaraq, bu seçimdən daha çox razıdır və etibarlı tərəfdaşı ilə mövcud fərdi texniki problemləri həmişə uğurla həll edəcək. Ümumiyyətlə, bu dəhlizin yaranmasının qaçılmaz olduğunu nəzərə alsaq, bu, Ermənistan üçün mümkün olan neqativlərin arasında ən az zərərsizidir. İran və Türkiyə dəhlizin işləməsinin belə bir variantının əleyhinədir. Birincisi, layihənin Ermənistanın özü vasitəsi ilə həyata keçirilməsinə mane olur, ikincisi Azərbaycanı sərt addımlar atmağa sövq edir.