ŞİŞ və XƏRÇƏNG

Xərçəng, bir şiş xəstəliyidir; ürək və dövran pozuqluqlarından sonra öldürücü xüsusiyyətdəki xəstəlilərdən ikincisidir.Şiş xəstəliklərinin gedərək yayılması, xəstəliyin ilk əlamətlərini mövzusunda məlumatlanmağı tələb edir. Çünki, ancaq ilk ifadə olunarın zamanında fərqinə varıla bilməsiylə lazımlı və təsirli tədbirlər alına bilməkdədir, 
Şişlər xoşxassəli və bədxassəli olaraq ikiyə ayrılır
Zərərsiz, yəni xoşxassəli şişlər quruluş və sıralanmalarına görə ana toxumaya çox bənzəyirlər. İnkişafları yavaşdır və müəyyən bir böyüklüyü çatdıqlarında inkişafları dayanır. Buynuz təbəqəyə bənzər bir kapsula, səlim şişləri örtər. Ətrafdakı möhkəm toxumalar yanlara doğru itələnilərlər, amma bundan başqa bir dəyişmə görülmür. Əgər ətraf toxumaları itələnəcək yer tapa bilməzsə (məsələn kəllə içi) bu şişlər də öldürücü ola bilərlər. Yağ toxuması şişləri (lipom), əzələ mukoz pərdəsindən törəyib böyüyən meydana gələnlər (polip) və damarlarda ibarət olaraq yaranan şişlər (anjiyom) xoşxassəli şişlər sinifinə daxildir.
Bədxassəli şişləri inkişaf etməmiş hüceyrələr meydana gətirərlər və sürətlə ətrafdakı möhkəm toxumalara doğru yayılırlar. Bədxassəli şişlər bu xüsusiyyətləri göstərərlər:
– Dayanmadan inkişaf edir. Qonşu toxumalara yayılar.
– Ətraf toxumaları yuyar.
– Bala şişlər meydana gətirər. Limfa və qan damarları yoluyla ikincili yayılar. Buralarda da böyümələrini davam etdirərlər.
Bədxassəli şişlər yayılaraq həyati əhəmiyyət daşıyan bədən funksiyalarının itməsinə və əhəmiyyətli orqanların dağılmasına gətirib çıxararaq ölümə səbəb olurlar.
Epitel toxumada ibarət olan,yaranan bədxassəli şişlər xərçəng adını alırlar.
Xərçəngin Təşəkkül Səbəbləri: Bu mövzuda deyilənlərin əksəriyyəti yalnız ehtimallardır. Ancaq bəzi xərçəng cinslərinin, xüsusilə peşəylə əlaqədar xərçənglərin təşəkkül səbəblərini təsbit etmək mümkündür. Xərçəngin meydana gəlməsində bir çox faktorun rol oynayır.
XƏRÇƏNGİN XƏBƏRDARLIQÇI İŞARƏLƏRİ
Amerikan Xərçəng Dərnəyinə görə əgər bu yeddi xəbərdarlıqçı işarələrdən birinə sahibsinizsə, dərhal həkiminizlə məsləhətləşin.
* Sağalmayan yaralar.
* Səbəb xaricində qanama və axıntılar.
* Sinədə və ya bədənin Hər hansı bir başqa yerində sərtləşmə və ya kütlə.
* Həzmsizlik və ya udma çətinliyi.
* Hər hansı bir siyil və ya diqqətə çarpan bir dəyişmə.
* Narahat edici öskürək və ya səs batıqlığı.
* Nəcis və sidikdə dəyişgənliklərXərçəngə səbəb ola biləcək ətraf təsirləri üç qrupda toplana bilər
1. Kimyəvi Faktorlar: Qatran, pas, mineral yağlar, anilin və törəmələri, parafin, benzol və mürəkkəbləri sayıla bilər. Böyük şəhərlərdə görülən çox miqdardakı ağciyər xərçənglərində, siqaret tüstüsü ilə alınan tütün zifti və ya içində ziftli maddələr tapılan havanın tənəffüs edilməsi səbəb olaraq göstərilməkdədir. Hava çirkliliyinin məsul faktorları asfaltlar, kömür tüstüləri, egzoz qazlarıdır.
2. Fiziki Faktorlar: Görünməyən süalar (rentgen və radium) sayıla bilər.
3. Mikroorganizmalar: Virusların xərçəng edə biləcəyi iddiası isbat edilməmişdir.
Xərçəng Əlamətləri: Qanamalar (tüpürcəkdə, bəlğəmdə, nəcisdə, sidikdə və rəhmdə), orqanizm pozuqluğu (udma çətinliyi, qusma, ishal, sidik çətini və dəri üzərindəki ziyillərin inkişaf göstərmələri), bəzi orqanlardakı sərt meydana gəlmələrdir. Bu ifadə olunanlar görüldüyü zaman dərhal bir həkimə müraciət etməli və lazım olan müalicə olunmalıdır. İndiki vaxtda qəti diaqnoz və müalicə imkanları olduqca artdığından, erkən tanınan bir çox həstəlik şəfa tapa bilməkdədir.
İsanlarda ən çox görülən xərçəng növləri; kişilərdə ağciyər, mədə və bağırsaq, qadınlarda döş və rəhm xərçəngləridir. Xərçəng hər yaşda görülə bilsə də ən çox 40 yaşdan yuxarı rast gəlinməkdədir.
Xərçəng Müalicəsi: Bədxassəli şişlərin əməliyyatla çıxardılması və şüalama müalicəsi bu gün üçün tətbiq olunan ən etibarlı metodlardır. Yemək borusu, mədə, bağırsaq, öd kisəsi, böyrək bronxlar və ağciyər xərçənglərində əməliyyat daha sıx tətbiq olunar. Buna qarşılıq dəri, dodaq, qırtlaq, sidik yolları, penis, qadın cinsiyyət orqanlarında görülən xərçənglərdə şüalama müalicəsiylə müsbət nəticələr təmin edilməkdədir. Ancaq, şişin yayılması halında xərçəngli orqanın mütləq əməliyyatla çıxarılması lazımdır.
Xərçəngdən qorunma yolları: Xərçəngdən qoruna bilmək üçün, şübhəli vəziyyətlərdə heç çəkinmədən həkimə müayinə olmaq və sağlam bir həyat sürdürmək lazımlıdır. Xərçəng nə qədər erkən yoxlanılsa, xilas olma şansı da o qədər artar.
* Peşə xərçənglərinin qarşısını almaq üçün iş sağlamlığına diqqət yetirmək şərtdir.
* Süni maddələrin qatıldığı konserv yeməklər istifadə edilməməlidir.
* Siqaret çəkənlərdə ümumiyyətlə dodaq, dil, qırtlaq, yemək borusu və mədə xərçəngi görülə bilməkdədir.
* Spirt və çox isti yemək-içkilər də davamlı qəbul edildiyi təqdirdə, mədə xərçənglərinin səbəbi ola bilməkdədir.
* Həddindən artıq qidalanmadan qaçınmalıdır. Çünki köklərin xərçəngə tutulma ehtimalları daha çoxdur.
* Yeməklər, faydalı maddələrinə zərər verilməməsi üçün çox isidilməməlidir.
* Bişmiş yeməklərdən əvvəl çiy tərəvəz və ya meyvə yeyilməlidir.
* Ağ çörək yerinə kəpəklisi seçilməlidir.
* Heyvani yağlar yerinə bitki yağlar yeyilməlidir. Byndan başqa qatıq, ayran və soya əsaslı qidan maddələrinə əhəmiyyət verməlidir.
* Açıq hava, günəş, su və hərəkətlilik metobolizmayı müsbət istiqamətdən təsir edər. İsti su duşları həyat funksiyalarını artırıcı bir vasitədir.
* Ölçülü ediləcək məşq qan dövranım, tənəffüsü nizamlar və maddələr mübadiləsini canlandırar.
* Hormon sekresiyasının təşkil edilməsi üçün səssizlik və istirahət şərtdir. Şəhər həyatının səbəb olduğu xroniki yorğunluqlar ən əhəmiyyətli problemlərdən biridir.
* Sağlam həyat üçün kafi və nizamlı yuxu, gəzinti və gərginliklərin aradan qaldırılması əhəmiyyətlidir.
* Müsəlman ölkələrdəki qadınlarda rəhm xərçəngi, digər məmləkətlərə görə daha az görülər. Bunun səbəbi, müsəlman kişilərin sünnətli olmasıdır. Yenə uşağını əmizdirməyən qadınlarda döş xərçəngi, əmizdirənlərə nisbətlə çox daha çox görülməkdədir.
* Günəş işığına həddindən artıq və davamlı məruz qalma da dəri xərçənginin başlıca səbəbidir.
Şikayət, Tapıntılar və Tanı

Varlıqların böyük bir qisimində qarının şişliyi, qarında gərginlik ,ağrı, qəbizlik şikayəti mövcuddur. Bəzən vajinal qanama hadisəyə yoldaşlıq edər. Nadir olaraq da olsa over şişindən bəzi qadınlıq hormonlarının (estrojen və ya adrojen) sekresiyalanmasına bağlı olaraq erkən yaşda adət görmə, nizamsız adət görmə və ya tüklənmə müəyyən oluna bilər. Qarında şişlik meydana gələ bilər. Çoxu varlıqda qarında maye (turşu) yığılar). Çox az bir varlıqda , xəstədə bir şikayət yoxdur.
Xəstələrin kiçik bir hissəsində şikayət olmadan ginekoloji müayinə və ultrasonografik araşdırma əsnasında yumurtalıqda dəyişik böyüklükdə kütlə müəyyən oluna bilər Xəstələrin böyük bir qisimində şiş qarın içərisinə yayılam etmişdir və irəli mərhələ varlıqlarından meydana gələr. Xəstələr ümumiyyətlə bu vəziyyətdən irəli dərəcədə çətindir.Bu xəstələrdə edilən müayinə , ultrasonografik araşdırma və MR də , içərisində kütlə və turşu müəyyən oluna bilər. Xəstəliyin məşhurluğunu təyin etmədə MR / CT tapıntıları da çox əhəmiyyətlidir. Qarın içərisində nizamsız məhdud, bəzən solid və kistik sahələrdən yaranan kütlə müəyyən olunduğunda xərçəng ehtimalı yüksəkdir.
Ultrasonografide over xərçəngi görünüşü Ca 125 səviyyəsinə yüksək

(t. Beşə – xüsusi arxiv) – MR də over şişi görünümüstyle=”BORDER-RIGHT: medium none; BORDER-TOP: medium none; BORDER-LEFT: medium none; BORDER-BOTTOM: medium none” align=”middle”>
CA 125 səviyyəsində çoxu irəli mərhələ varlıqlarda yüksək müəyyən olunsa da, şiş belirteç səviyyəsinin aşağı olması , olğunun xərçəng olmadığını göstərməz. Sərəm şiş belirteç səviyyəs(n)i danıdan çox, xəstəliyin təqibi üçün istifadə edilər. Doppler USG kilitlənin xərçəngmi yoxsa yaxşı xasiyyətlimi olduğunu təyin etmədə istifadə edilə bilən bir üsuldur. Xərçəngli toxumalar artmış qan axınına ehtiyac duyarlar. Doppler ultrasonografi ilə kütlədə artmış bir qan axını olub olmadığını təyin oluna bilər. Kütlə içində aşağı müqavimətli axın (RI < 0.4) müəyyən olunsa , xərçəng ehtimalı artar .RI dəyəri 0.4-0.5 arasında olan varlıqlarda , xərçəng-yaxşı xasiyyətli varlıqları qarışa bilər.

Patologiya, Davranış və Yayılam

Overden qaynaqlanan şişlər histolojik olaraq epitelyal, borderline epitelyal ,
germ hüceyrəli və ya seks kord stromal deyə təsnif edilən fərqli tipdə şişlər
Ümumiyyətlə baxdığımızda epitelyar toxuma qaynaqlı over xərçəngi , digər tiplərə görə daha sıx görülər. Epitelyar şişlər ümumiyyətlə orta və irəli yaş qrupunda gözlənərkən, germ hüceyrəli şişlər ümumiyyətlə gənc yaş qrupunda qarşımıza çıxar. Borderline epitelyar over şişləri (aşağı potensiallı şişlər) davranış baxımından ümumiyyətlə epitelyar şişlər kimi davranmazlar. Çox vaxt overde məhdud ikən müəyyən olunarlar və xəstəliyin seyri daha yaxşıdır. Ancaq, qarın içərisinə ( invaziv və ya non-invaziv tipdə ) yayılam etmiş borderline over şişləri də ola bilər. Seks kord over şişlərinin bir qisimi hormon (estrojen və ya adrojen) sekresiyalaya bilərlər. Buna bağlı şikayətlər və ya tapıntılar gözlənə bilər. Bu kimi varlıqlarda over şişinə, rəhm iç təbəqəsində hüceyrə dəyişiklikləri (endometriyal hiperplazi və ya xərçəng) yoldaşlıq edə bilər. Bu səbəb ilə rəhm iç təbəqəsi (endometriyum) mütləq qiymətləndirilməlidir.
Yumurtalıq xərçəngi ən çox qarının içinə yayılar. Çoxu varlıqda qarın içərisində maye (turşu) da tapılar. Qarın içindəki damarlar ətrafında tapılan limfa vəzlərinə yayılar və ya qaraciyər, ağciyər, dalaq kimi orqanlara xərçəngin yayılması (metastaz) də ola bilər. PET CT adı verilən radyolojik bir araşdırma üsulu, xərçəngli hüceyrələrin orqan və ya linfa bezlərinə yayılıb yayılmadığını təyin etmədə məşhur olaraq istifadə edilməyə başlayan olduqca təsirli və etibarlı bir üsuldur

Yumurtalıq Xərçənginin mərhələlənməsi

Pis xasiyyətli over şişləri də , əməliyyat edildikdən sonra mərhələləndirilərlər .Əməliyyat əvvəli edilən araşdırmalar və araşdırmalar nəticəsində yumurtalıqda məhdud kimi dayanan bir varlıqda əslində %20-30 daha irəli bir mərhələ söz mövzusudur. Başqa sözlə hər xəstənin gerçək mərhələlənməsi
üçün cərrahı mərhələləmə edilməlidir. Mərhələləmə nəticəsinə görə xəstəyə əlavə bir müalicə edilib edilməyəcəyinə qərar verilər.. Ümumiyyətlə linfa bezlərinə yayılmış xərçəng varlıqları kemoterapiye hər vaxt yaxşı cavab verməzlər. Başqa sözlə , əməliyyat damarlar ətrafındakı linfa bezələrinin çıxardılması şiş hüceyrə yükünün azaldılması baxımından da qatqı təmin edər.
Cədvəl 1 : Over Xərçənginin mərhələlənməsi
1a- Şiş tək overde məhdud, xərçəng yumurtalığın xarici səthinə çıxmamış və turşu yox və qarın içi yuyuntu mayesi mənfi
1b- Şiş hər iki overde məhdud, xərçəng yumurtalığın xarici səthinə çıxmamış və aturşu yox və qarın içi yuyundu mayesi mənfi
1c- 1a və ya 1b tapıntılarına əlavə olaraq, xərçəng yumurtalığın xarici səthinə çıxmış və turşu mayesi və qarın içi yuyundu mayesi müsbət
2a- Rəhm və ya balonlara (tuba) yayılar
2b- Digər pelvis içi toxumalara yayılar
2c- 2a və ya 2b tapıntılarına əlavə olaraq, turşu mayesi və ya qarın içi yuyundu mayesi müsbət.
3a- Qarın içinə mikroskopik olaraq yayılma mövcud.
3b- Qarın içinə 2 sm deyil daha kiçik makroskopik yayılma mövcud.
3c- Qarın içinə 2cm deyil daha böyük makroskopik yayılma mövcud və linfa vəzlərinə yayılma mövcud.
4- Uzaq orqan yayılması ( ağciyər pərdəsində toplanan mayedə xərçəng hüceyrələri mövcud, orqan içinə yayılma)

Over Xərçənginin Cərrahı Müalicəsi

Qarın mütləq orta xətt kesi ilə açılmalıdır .Kosmetik səbəblər ilə sezərən kəsiyi edilərək xərçəng əməliyyatı edilə bilməz. Qarın içinə steril su tökülərək yuyundu mayesi və ya varsa turşu mayesindən nümunə götürülməlidir. Kütlə çıxardılaraq mütləq donduraraq-kesit üsulu (frozen) ilə patoloji olaraq qiymətləndirilməlidir. Əgər xərçəng müəyyən olunsa, xəstənin yaşı və doğurganlık istəyi ( fərdilidə) vəziyyəti göz qarşısında tutularaq cərrahiyəyə davam edilməlidir. Məqsəd geriyə qarın içində heç şiş buraxmadan cərrahı mərhələləmə əməliyyatının edilməsi olmalıdır. Əməliyyat sonrası qarın içərisində şiş qalması , over xərçəngi varlıqlarında, xəstəliyin seyrini (prognozunu ) ən mənfi istiqamətdə təsir edən faktordur.

Əgər şiş tək overde məhdud isə və xəstənin doğurganlığının davam etdirilməsi istənirsə, rəhm və digər yumurtalıq və balon qorunaraq, yalnız yumurtalıqdakı kilitlənin çıxardılmasına əlavədən , omentektomi , pelvik-paraaortik lenfadenektom və varsa qarın içindəki şübhəli sahələrdən, yoxsa təsadüfi qarın iç üzünü döşəyən pərdədən (peritoneal səthlərdən) çox sayda biyopsiler edilməlidir. Doğurganlığı qoruyucu cərrahı mərhələləmə sonrası mərhələ 1a və grade 1-2 , varlıqlarda edilən cərrahı əməliyyat kifayətdir və əməliyyat sonrası kemoterapi edilməsinə ehtiyac yoxdur. Başqa sözlə cərrahı mərhələləmə edərək hansı xəstələrə kemoterapi tətbiq olunacağını, hansı xəstələrə isə kemoterapi tətbiq olunmayacağı təyin olunar. Doğurganlığın qorunması istənməyən xəstələrdə ( daha əvvəl uşaq doğmuş olan kəslərdə) rəhm və cüt tərəfli yumurtalıq-balonlar çıxardılmalı, omentektomi , pelvik -paraaortik limfa adenektomi edilməlidir . Qarın içində xərçəngin yayılma göstərmiş varlıqlarda çoxlu omentum xərçəngli toxuma ilə tutulmuşdur .Qarın içinə yayılmış xərçəngli fokuslayarın bütününün çıxardılmasına çalışılmalıdır. Bunun üçün lazım olsa bağırsaq çıxardılmalı və geridə şiş buraxılmamağa çalışılmalıdır.

İkinci Baxış Əməliyyatı (Second-look Laparatomi)

Qarına yayılmış over xərçəngi varlıqlarında, edilən şiş kiçildici cərrahiyəyə baxmayaraq şiş tamamilə yox olmaz , əməliyyat sonrası tətbiq olunacaq olan kemoterapi sonrası varlıqlar ikinci baxış əməliyyatı (sekond-look laparatomi) edilərək qiymətləndirilməlidir. Sekond-look əvvəli edilən qiymətləndirmədə, sərəm şiş belirteci normal sərhədlərdə və CT/MR tapıntısı olaraq da şiş müəyyən olunmayan varlıqların %20-30 qədərində , edilən əməliyyat ilə qarın içində şiş müəyyən olunar. Bu varlıqlara əgər ikinci baxış əməliyyatı edilməyəcək olsa, əldəki mövcud CT/MR və sərəm şiş belirtecine görə kemoterapi kəsilmiş olacaq. İkinci baxış əməliyyatında makroskopik şiş müəyyən olunar isə, mövcud olan şiş həcmi, uyğun olan cərrahı texnikalar istifadə edilərək çıxardılmalıdır. İlk əməliyyatda lenfadenektomi edilməmiş olan varlıqlarda ikinci baxış əməliyyatı əsnasında lenfadenektomi edilməlidir. Bu tip varlıqlarda %20-30 ətrafında linfa bezi müsbətliyi mövcuddur. İkinci baxış əməliyyatında şiş kiçildici cərrahı edilə biləcək olsa , bu əməliyyatın sağqalım üzərinə müsbət qatqısı olar. İkinci baxış əməliyyatında kemoterapiye baxmayaraq hələ xərçəng hüceyrələri müəyyən olunsa müalicəyə kemoterapi ilə davam edilməlidir.

Sekonder Şiş Kiçildici Cərrahiyyə

Xəstəliyi təkrar edən over xərçəngi varlıqlarında; ( ginekoloji müayinə və sonrasında edilən CT/MR və ya USG tapıntısı olaraq yer örtən kütləvi bir patologiya təyin olunduğunda) kemoterapi tətbiqindən əvvəl, sekonder şiş kiçildici cərrahı tətbiq olunmalıdır . Beləcə , kemoterapiye alınacaq cavab və xəstəliksiz sağkalım müddəti uzadıla bilər.

Yumurtalıq Xərçəngində Kemoterapi

Yumurtalıq xərçəngində əsas müalicə şəkli cərrahiyədir. Şişi ortadan qaldırmadan kemoterapi ilə müvəffəqiyyətli nəticə əldə edilmə ehtimalı azdır. Ancaq çoxu varlıqda cərrahı müalicə sonrası kemoterapi tətbiq etmək lazımdır. İndiki vaxtda epitelyar tip yumurtalıq xərçəngi varlıqlarında, ən müvəffəqiyyətli nəticə alınan kemoterapi rejimi Taxol və Karboplatin tətbiqidir. Çox zaman damar yolu ilə tətbiq edilsə də, qarın içərisinə yayılmış mərhələ 3 yumurtalıq xərçənglərində dəri altına port (çanaq) və qarın içərisinə bir qət edər yerləşdirərək kemoterapi dərmanları bu port-kateter yolu ilə də tətbiq oluna bilər.   AzerTaym.az