KOMMUNİZM qayıdacaqmı? Hüseynbala Səlimov yazır...
03-04-202502-04-202501-04-2025
Bir çox gox gözəl siyasi ideyalar var ki, onları bəzi siyasətbazlar "qəbul edib” (ona görə dırnaqda yazıram ki, onlar bunu adətən ciddi şəkildə təhrif edərək qəbul ediblər!) hakimiyyət ideologiyasına çevirəndən sonra onlar nəinki tamamilə cazibələrini itirblər, hətta çox təhlükəli olublar.
Misal üçün, bir ara millətçilik yarandı, böyük imperiyalar dağıldı və onların yerində ilk milli dövlətlər meydana çıxdı.
Amma bütün bu prosesin "finalı” nə oldu? Sonradan millətçilik bir ideya kimi nəyə çevrildi? Faşistlər ondan nə düzəltdilər?
Bəli, nəinki Şopenhauer və Nitşe, hətta Höte və Vaqner də "ali irqin”, "ali millətin” ilk ideoloqları elan olundular!
Sonrası nə oldu – bunu siz heç də məndən az bilmirsiniz! Eyni sözləri kommunizm haqqında da demək olar: sosial utopiyalar əsrlərcə çox zəki insanların beynini məşğul edib. İdeal şəhər–dövlətlər-polislər haqqında nə qədər əsərlər yazıblar! Bu siyahıda heç də Sen-Simonlar, Ouenlər və Furyelər (marksistlərin utpoist üçlüyü!) heç də ən öncüllər deyillər.
Bir vaxt biz özümüz də qürurla deyirdik ki, guya Nizami "İsgəndərnamə”də ilk kommunist cəmiyyətin və quruluşun təsvirini verib! Səhv etmirəmsə, bundan da xeyli əvvəl daha bir müsəlman filosofu Fərabinin bu xüsusda cəhdi olmuşdu...
Qərəz, dediymiz budur ki, bu ideya da marksist-leninçilərə qədər vardı. Amma sonunculıar onu hansı hala saldılar?
Sovet gənci oluğuma görə Marksın, Leninin, Engelsin bioqrafiyalarını çox oxumuşdum. Leninin bioqrafiyasında maraqlı bir detal vardı. Bu adam gimnaziyada buraxılış imtahanları zamanı bütün fənlərdən yüksək qiymət alır, təkcə məntiq müəllimi ona aşağı qiymət yazır!
Mənə həmişə elə gəlib ki, bu, çox düşünüləsi məqamdı. Sonrakı illər göstərdi ki, Lenin məntiq sarıdan həmişə axsayıb, bu adamın proseslərə yanaşmasında heç vaxt normal və sağlam məntiq olmayıb. "Bərabərliyi təmin etmək üçün nə lazımdır? Varlıları qırmaq!” – V.Leninin "məntiqi” bax, bu olub! Halbuki marksizm klassikləri bir yana, hətta Buxarin kimi bolşeviklər də anlamağa başlamışdılar ki, varlıları qırmaq yox, kasıbları da varlı etməyin yollarını axtarmaq lazımdır!
Və yaxud Lenin "fəlsəfənin əsas məsələsi”ni necə həll etdi? Rusiyanın bütün filosoflarını bir gəmiyə yığıb ölkədən sürgün etdi! Onun məntiqi bu olub: idealist filosoflar yoxdursa, idealizm özü də yoxdur! Onun özünün necə "filosof” olmasının ən maraqlı yozumunu isə Umberto Eko öz əsərlərinin birində verib. Səhv etmirəmsə, qəhrəmanlardan biri deyir ki, bircə gecə Nadejda Krupskaya ilə yatsan, "Materializm və ermpriokratisizm”dən də bedtər bir şey yazarsan!
Keçmiş sovet dissident filosoflarından biri olan A.Zinovyev xatırlayırdı ki, ilk dəfə filosof Dürinqin əsərlərilə tanış olanda ağlına gələn ilk fikir bu olub ki, o, Engelsdən azı on dəfə güclü filosofdur! Amma burada da qalib sovet-leninçi "məntiqi” idi: "Anti-Dürinq”i oxumaq olar, Dürinqin özünüsə yox!
Beləcə, marksist-leninçilər kommunizmin də bir ideya kimi axırına çıxdılar. Eyni işi indi İslamla bağlı İran mollaları görür: təkallahlı dinlərdən bəlkə də ən mükəmməli, sistemlisi İslamdır. Hətta xristian illahiyyatçıları etiraf edir ki, onların dinində belə mükəmməllik, sistem yoxdur. Həqiqətən də İncil daha çox uşaq nağıllarına, ən yaxşı halda, pritçalara bənzəyir – bəli, bunlar nə qədər gözəl olsa da, İslamdakı sistem və ciddilik burada yoxdur.
Amma İrandakı "islam keşikçiləri” nə edir? 21-ci əsrdə insanları daşaqalaq edir, şallaqlayır, haqqında ölüm hökmü verirlər! Düşünürsən ki, əcaba, doğrudanmı, İslam bu qədər arqumentsiz və köməksiz dindir?
Doğrudanmı, onun öz hökmlərini arqumentli şəkildə müdafiə etmək gücü yoxdur? Doğrudanmı, az qala, bir milyard insanın tapındığı din Salman Rüşdü kimi yazarın da "məntiqi” qarşısında acizdi və onu təsdiq və müdafiə etmək üçün adi bir yazıçının qətlinə fərman verməlidir?
Təsəvvür edin, yazıçı Salman Rüşdü və Nobel mükafatı laureatı fizik Abdus Salam hər ikisi pakistanlı müsəlmanlardır. Biri İslama kritik yanaşır, onun bəzi hökmlərini inkar edir, digəri isə özünün möhtəşəm fiziki nəzəriyyəsini İslamın, Quranın təsiri altında kəşf etdiyini deyridi!
Bunun özü bir daha göstərmir ki, İslam heç də köməksiz din deyil, əgər Rüşdi kimi inkarçı varsa, Abdus Salam kimi böyük müsəlman, müdafiəçi-təsdiqləyici var və İslam heç də bir din kimi iranlı mollaların şallaqlarına, fətvalarına ehtiyac duymur...
Neçə yüz illər keçəndən sonra katolik kilsələri İnkvizisiyaya, bir çox insanların qətlinə görə bəşəriyyətdən üzr istədi. Düşünürsən ki, bəlkə elə vaxt gələcək ki, eyni addımı müsəlman illahiyyatçıları da bəzi iranlı ayətullahların bəzi fətvalarına görə də edəcəklər?
Bütün bunlarla vaxtınızı niyə alıram? Bu sətirlərin müəllifi heç vaxt kommunist-filan olmayıb, əksinə ağlı kəsəndən həmişə özünü demokrat sayıb, elə indi də demokrat saymaqdadır!
Amma bəzən baxıb görürsən ki, insanlıq, bəşəriyyət eyni məqsədə müxtəlif yollarla çatmağa çalışıb.
Finalda hamı– demokratlar da, əsl kommunistlər də insanın və cəmiyyətin təntənəsini təsəvvür edir, hətta çoxu dövlətin özünə də araqlıq mərhələ kimi baxır! Bəli, bizim hürufilər deyən kimi alınmasın, amma deyəsən, sonda həqiqətən də kamil insan aləmlərin sirrinə vaqif olacaq və özü hər şeyə sərəncam verəcək!
Amma sözüm da bunda deyil. Son vaxtlarda baxırsan ki, hamı (əlbəttə, KİV-lərdən söhbət gedir) qarşıdan gələn bir təhlükədən – süni intellektin yaradacağı qlobal sosial problemlərdən, ən çox da, az qala, milyardlarla insanın işsiz qalacağından, bir çox peşələrin hətta tamam silinəcəyindən, yox olacağından danışırlar.
Bilirsinizmi, burada ağla ilk olaraq nə gəlir? Biz bir jurnalistin - yazıçının öncəgörməsinin artıq şahdi olmuşuq – bu, Corc Oruell olub. Süni intellektdən – robotlardan söhbət düşəndə isə heç cür Ayzek Azimovu xatırlamaya bilmirsən – indi anlamağa başlayırıq ki, bu adam durmadan-dayanmadan bu haqda yazmaqda haqlı imiş.
Belədəsə, bu haqda yazanda illər öncə oxuduğum bir məsələni xatırlayıram. Bir vaxt yazılırdı ki, guya bəzi Avropa ölkələri xüsusi sosial layihə üzərində işləyir. Məqsədləri də budur ki, bütün vətəndaşlara müəyyən qədər, orta həddə maaş verilsin ki, onlar yaşamaq üçün hər işin qulpundan yapışmağa məcbur olmasınlar!
Bu təkliflərin nə ilə bitdiyini bilmədim. Amma indi ağlıma gəlir ki, o, robotların dünyaya böyük yürüşü zamanı gərəkli ola bilər – qoy, onlar mexaniki işləri görsün, digər yaradıcılıq tələb edən işlərsə insanların öhdəsinə buraxılsın və onlar üçün bu xüsusda şərait yaradılsın.
Amma bunun özü də bir növ kommunizm deyilmi? Özü də Leninin hərbi kommunizmindən, Stalinin kazarma sosializmindən tamam fərqli bir Avropa kommunizmi.
Fikirlər
-
Reklam
-
Əsas xəbərlər
