Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) apardığı araşdırmaların nəticələrinə görə, dünyada baş verən hər 8 ölümdən biri havanın çirklənməsi ilə bağlıdır. Təşkilat xəbərdarlıq edir ki, artıq iri şəhərlərdə havanın çirklənməsi üzündən insan sağlamlığı üçün mövcud olan risklər böhran həddinə çatıb.
ÜST bu həyəcanlı statistikanı dünyanın 2 min iri şəhərində ekoloji vəziyyəti araşdırandan sonra bu ilin əvvəllərində açıqlamışdı. Təşkilat xəbərdarlıq edirdi ki, artıq bu şəhərlərdə havanın çirklənməsi yolverilən standartları aşır və bu da insanları erkən ölüm problemi ilə üz-üzə qoyur.
Qeyd edək ki, müxtəlif beynəlxalq təşkilatların araşdırmalarına görə, Bakı da havasına görə dünyanın çirkli şəhərləri sırasında yer alır. Ötən yazılarımızda Bakıda yaşıllıq sahələrinin vəziyyətini araşdırarkən son illər şəhərdə ağacların qırılması, onsuz da qıt olan yaşıllıq sahələrinin xaotik tikintilər hesabına azalmasından və bunun da nəticəsində hava çirkliliyinin get-gedə artmasından bəhs etmişdik.
Bir sözlə, çirkli hava Bakı əhalisi üçün də yad problem deyil, hər birimizə nəfəs almaq qədər yaxındır. Bəs udduğumuz havanın çirklənməsi hansı mənbələr hesabına baş verir? Bakıda atmosferin zərərli qazlarla çirklənməsini azaltmaq olarmı?
Bakını zəhərləyən avtomobillər...
Ekspertlər hesab edirlər ki, Bakıda atmosferin çirklənməsinin əsas mənbəyi nəqliyyatdır. Statistikaya nəzər salsaq görərik ki, paytaxtda atmosferin nəqliyyat vasitələrindən atılan tullantılarla çirklənməsi faizi ildən-ilə artıb. Bakıda 1982-ci ildə şəhərin atmosferinin ümumi çirklənməsində nəqliyyatın xüsusi çəkisi 49 faiz idisə, 1990–cı ildə 64,6 faiz, 2000–ci ildə 75,6 faiz, 2010–cu ildə 77,5 faiz , 2011–ci ildə 77,6 faiz, 2015-cı ildə isə bu rəqəm 70 faizi olub. Bu da təbiidir, çünki 1982-ci ildən bəri Bakıda avtomobillərin sayı on dəfələrlə artıb.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən virtualaz.org-a verilən açıqlamaya görə, Azərbaycan Respublikasında atmosferə atılan tullantıların miqdarı 2015-ci ildə respublika üzrə 1milyon 150 min ton olub. Bunun 978 min tonu avtomobillərin, 178 min tonu isə stasionar mənbələr, əsasən də fəaliyyətdə olan zavodların payına düşür.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində avtomobil nəqliyyatı tərəfindən atmosferin çirklənməsi 50-60 faiz təşkil edir, bu da sənayedən atmosferə atılan çirkli qazlardan daha çoxdur. Avtomobillərdən atmosferə atılan maddələrin tərkibində isə 200–dən çox zəhərli komponent, o cümlədən bioloji aktiv olan maddələr var.
15 min kilometr yürüş, 4 tona yaxın zəhər...
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, illik yürüşü 15 min km olan minik avtomobili il ərzində 4,35 ton oksigen işlədir, ətraf mühitə 3,25 tona yaxın karbon qazı, 530 kq–a qədər dəm qazı, 93 kq–a qədər başqa qazlar (azot qazları, doymamış karbohidrogenlər və s.) və 10 kq–a qədər rezin tozu xaric edir. Bakıda 760 min avtomobil olduğunu nəzərə alsaq onların atmosferə buraxdığı zəhərli qazların miqdarının nə dərəcədə böyük olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Bütün bunlar isə nəfəs aldığımız hava ilə ciyərlərimizə yayılır.
Tramvaylar Bakıya qayıtmalıdır
Sosial Ekoloji Treninq Mərkəzinin rəhbəri Fikrət Cəfərovun virtualaz.org-a bildirdiyinə görə, yalnız ekoloji təmiz ictimai nəqliyyat vasitələrinə keçid və zavodların paytaxtdan kənar yerlərə köçürülməsi bu vəziyyəti yaxşılaşdıra bilər.
“Bakıda atmosferin çirklənməsinin əsas səbəbi birinci növbədə nəqliyyatdır. Bütün meqapolislərdə çalışırlar ki, ekoloji təmiz nəqliyyat işləsin. Azərbaycanda isə təkcə metro işləyir. Qalan ictimai nəqliyyat benzin və dizellə işləyir. Bu böyük nöqsandır və yaxşı olardı ki, Azərbaycanda mütləq tramvay nəqliyyatı qurardılar. Bakıda bunun üçün çox gözəl şərait var. Bakıətrafı istiqamətlərdə iki tramvay xətti buraxılsa, demək olar ki, 25-30 faiz sərnişinlərin daşınması bu vasitə ilə həyata keçirilə bilər. Yaxşı olardı ki, böyük avtobuslar eleketromühərriklə işləsinlər. Bütün dünyada bu gün belə avtobuslar işləyir və çox gözəl nəticə var”.
Ekspert hesab edir ki, ictimai nəqliyyat yaxşı işləsə və sərnişinlər üçün rahat olsa, əhali də öz minik avtomobillərindən daha az istifadə edəcək.
Köhnə avtomobillərin utilizasiyası: məsələ aktual deyil
Xatırladaq ki, Azərbaycan 2014-cü ildən Avro-4 standartına keçib və həmin ilin aprelindən ölkəyə avtomobillərin gətirilməsi Avro-4 standartı ilə tənzimlənir. Bu qərara əsasən Azərbaycana idxal edilən, Avropa Birliyi ölkələrinin istehsalı olan avtombillərin istehsal tarixi 2005-ci ildən, ABŞ istehsalı olan avtomobillərin istehsal tarixi 2004-cü ildən, Yaponiya, Çin istehsalı olanlar 2011-ci ildən, Koreya istehsalı olanlar 2006-cı ildən, Türkiyə istehsalı olanlar 2009-cu ildən yuxarı olmalıdır.
Bu, havaya buraxılan dəm qazının azaldılmasına istiqamətlənib. Əgər minik avtomobilində bir kilometr yolun qət edilməsi üçün havaya buraxılan dəm qazının miqdarı Avro-3 standartında 2 qramdırsa, Avro-4 standartında bu cəmi 1 qramdır. Bəs ölkədəki köhnə avtomobillər, hətta yaşı 30-40-ı keçənlər necə olsun? Bu avtomobillər ki, havaya zəhər buraxmaqda davam edəcək?!
Belə təkliflər səslənir ki, problemi həll etmək üçün paytaxtda köhnə avtomobillərin utilizasiyası proqramı həyata keçirilməlidir ki, bu da hələ hökumətin gündəmində deyil.
Yol hərəkəti üzrə ekspert Ərşad Hüseynov da hesab edir ki, köhnə avtomobillərin utilizasiyası üçün proqram hazırlanmalıdır: “Ölkəyə idxal olunan avtomobillər sərhəddə düzgün yoxlanılmalıdır və Avro - 4 standartına uyğun olmayan avtomobillərin girişi qadağan olunmalıdır. Texniki baxışdan keçərkən mühərrikin vəziyyəti dəqiq yoxlanmalıdır. Bundan əlavə, polis gündəlik reyd keçirməli, qara tüstü buraxan avtomobilləri yoxlamalıdır. Bütün dünyada ekoloji təmiz nəqliyyata keçmək üçün təbliğat aparılır. Bizdə də bu olsa, yaxşı olar. Yəni elektromobillər, velosipedlərdən istifadəyə əhali maraqlı olmalıdır. Avtomobillərin utilizasiyası çox vacib məsələdir. Bunun üçün proqram olmalıdır. Bu tədbirlər həyata keçirilsə, Bakının atmosferinə atılan zərərli qazların qarşısı alınmış olar”, - Ə. Hüseynov qeyd edib.
Yarasız avtomobillər çox olsa da, ekpert Azərbaycandakı vəziyyətin bəzi qonşu ölkələrdən, məsələn, İran və Türkiyənin avtomobil parkından daha yaxşı olduğunu deyir. Ə. Hüseynov hesab edir ki, atmosferin çirklənməsinin əsas səbəblərindən biri də yanacağın keyfiyyətsiz olmasıdır. Yanacaq zavoddan keyfiyyətsiz çıxır və avtomobil çəninə çatdırılma, saxlanma şəraitinə əməl edilmədən keyfiyytsiz şəkildə vurulur.
Yaşı 30-u ötmüş 100 mindən çox avtomobil var
Respublika Baş Dövlət Yol Polisi İdarəsinin Yol hərəkət təhlükəsizliyinin təbliği və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəisi Kamran Əliyevin sözlərinə görə, yollarda bütün avtomobilləri yoxlamaq mümkün olmasa da, yol polisi mütəmadi olaraq “təmiz hava” aylığı keçirir və bu tədbirlər yararsız avtomobillərin müəyyən olunmasına və havaya atılan zərərli maddələrdən azaldılmasına yönəlib.
“Bu gün Respublikada 1 milyon 360 minə qədər avtomobil var. Onlardan təxminən 760 mini Bakı şəhəri ərazisində qeydiyyatda olan avtomobillərdir. Avtomobil parkına gəlincə isə 1980-ci ilə qədər buraxılışı olan 103 minə yaxın nəqliyyat vasitəsi qeydiyyatdadır. 1981-90-cı ilə qədər buraxılışı olan avtomobillərin sayı 125 minə yaxın, 91-2000-ci illər arasında istehsal olunan avtomobillərin sayı 310 min, 2000-2010-cu illərdə istehsal olunanların sayı 420 minə yaxın, qalanı isə 2011-ci ildən bu yana istehsal olunanlardır”,-Kamran Əliyev deyir.
DYP rəsmisinin sözlərin görə, Bakı şəhərinin girəcəyində ekoloji nəzarət postu var. İstismara yararsız olan avtomobillərin texniki cəhətdən vəziyyətinə nəzarət texniki baxış zamanı müəyyənləşir. Çünki praktiki olaraq, yollarda bütün avtomobilləri saxlayıb yoxlamaq mümkün deyil. “Təmiz hava” aylığı keçirilən zaman bütün respublika ərazisində xüsusi avadanlıqlar vasitəsilə nəaliyyat vasitələrinin atmosferə ixrac etdiyi dəm qazının normadan artıq olub-olmaması müəyyən edilir və məqsədimiz atmosferə atılan zərərli maddələrin mümükün qədər qarşısını almaqdır”.
Nazirlər Kabinetinə müraciət olunub ki…
Paytaxtda sürətlə artan avtomobil sayını nəzərə alsaq, bu problemin yaxın vaxtlarda qarşısı alınmasa ağır nəticələrə səbəb olacağı qaçılmazdır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf mühit üzrə Milli Monitorinq Departamentinin direktor müavini Mətanət Avazovanın virtualaz.org-a verdiyi məlumata görə, nazirlik atmosferə atılan zəhərli maddələrin azaldılması üçün Nazirlər Kabinetinə müraciət edib.
“Azərbaycanda nəqliyyat vasitələri tərəfindən atmosferə atılan 978 min ton tullantının 60%-i Bakının payına düşür.Bakıda atmosferə ən çox tullantı atan isə Neft Emalı Zavodudur. Zavodda fəaliyyətdə olan qurğularda rekonstruksiya işləri aparılsa və mərhələ-mərhələ tullantısız texnologiyalara keçilsə də, tullantı mənbəyi bu zavoddur. Ekologiya Nazirliyi Nazirlər Kabinetinə paket tədbirlər planının hazırlanması üçün müraciət edib. Burada fəaliyyətdə olan köhnə nəqliyyat vasitələrinin dövriyyədən çıxarılması, utilizasiyası, müəssisələrin minimum tullantısız texnologiyalara keçidi nəzərdə tutulur”,- M.Avazova deyir.
Məlumat üçün bildirək ki, avtomobilindən atmosferə atılan dəm qazının miqdarı normadan artıq olduğuna görə, fiziki şəxslər 50 manat miqdarında cərimə olunurlar. Avtomobillərin istismara buraxılmasına görə isə bundan dəfələrlə artıq - fiziki şəxslər 500 manatdan 1000 manata qədər, vəzifəli şəxslər 2500 manatdan 3500 manata qədər, hüquqi şəxslər isə 7500 manatdan 10000 manata qədər məbləğdə cərimə olunurlar.
Qaralanmış Ağ Şəhər
Havanı çirkləndirən digər mənbə isə Bakının neftayırma zavodlarıdır. Çünki Bakının sovet dövründən qalma əksər iri sənaye müəssisələri çoxdan fəaliyyətini dayandırıb. Ekoloq F. Cəfərovun sözlərinə görə, dövlət proqramı əsasında bu ildən həmin zavodlar bağlanmalı və yeni zavod tikilməli olsa da, neftin ucuzlaşmasından sonra proqram təxirə salınıb.
Xatırladaq ki, neftin qiymətinin yüksək olduğu vaxtlarda SOCAR Bakının Qaradağ rayonunda müasir neftayırma kompleksinin və qaz emalı zavodunun tikintisi layihəsini hazırlamışdı. Bu layihənin həyata keçirilməsi 17 milyard dollara başa gəlməliydi. Lakin neftin ucuzlaşması bir sıra meqalayihələr kimi bu layihənin də təxirə salınmasına səbəb olub. Hazırda SOCAR köhnə neftayırma zavodunun yenidən qurulması layihəsini həyata keçirmək üzərində işləyir. Ekspert isə deyir ki, imkan yaranan kimi yeni neftayırma zavodları tikilməlidir, özü də paytaxtdan kənarda...
“Hazırda Bakıda Ağ Şəhər layihəsi həyata keçirilir. Onun yanında neftayırma zavodlarının fəaliyyəti isə, ümumiyyətlə, Ağ Şəhər layihəsini qaralayır. Neftayırma, kimyəvi zavodları Bakıda kənara, məsələn, Ələt qəsəbəsinə çıxarsalar, Bakının havası ən azı 50% təmiz olacaq”, - deyə F. Cəfərov bildirib.
