Bəşəriyyət tarixində alimlərin ilk dəfə laboratoriyada canlı orqanizm – bakteriyanın genomunu yaratmasından 10 il keçir. “Cynthia” adlandırılan bakteriyanın yaradıcıları amerikalı genetik, biotexnoloq və insan genomunun kodlaşdırılması layihəsinin liderlərindən biri Kreyq Venterin rəhbərlik etdiyi tədqiqatçılar qrupu idi.

Yeni növ koronavirus infeksiyasına yoluxanların sayı durmadan artsa da, hələ də pandemiyanın sui-qəsd teoloji versiyalarına inananlar var. Pandemiyanın yayılmasından artıq bir neçə ay ötsə də, COVID-19-un laboratoriyada yaradıldığına dair fikirlər səngimək bilmir. Alimlər bu iddiaları qəti surətdə rədd etsə də, bəzi suallar cavabsız qalır…

 "AzerTaym.az" dünyaca məşhur alim, təkamülçü bioloq Georgi Bazıkinin bu barədə müsahibəsini təqdim edir.

– Virus indi və ya gələcəkdə sintez edilə bilərmi?

– Prinsipcə viral genom sintez edilə bilər. Lakin COVID-19-a səbəb olan koronavirusun genomu əvvəllər gördüyümüz bir çox virusa oxşardır. Təbiətdə – yarasalarda, digər heyvanlarda və insanlarda: 2002-2003-cü illərdə SARS-a səbəb olan virusa olduqca yaxındır. Hətta rəsmi olaraq belə adlandırıldı: SARS-CoV-2. Bu virusun genomunu araşdırdıqda, hər hansı dəyişiklik izlərini görmürük, yalnız təbii təkamül izlərini görə bilirik. Bundan əlavə, bir virusu sıfırdan sintez etmək çox bahalı və vaxt aparan prosesdir. Odur ki, peyvənd yaratmaq üçün yeni növ koronavirus nümunəsi almaq çox vacibdir. Bu virusun genomunun tam ardıcıllığını öyrənsək də, genetik məlumatları almaq, virusu tez sintez etmək, hüceyrə səviyyəsində çoxaltmaq və vaksin hazırlamaq mümkün deyil. Nəzəri cəhətdən mümkün olsa da, əslində olduqca mürəkkəb prosesdir.

– Düşmənə daha yaxından nəzər salaq: COVID-19-a səbəb olan virus RNA virusları qrupuna aiddir, həm də DNT virusları var. Onların fərqi nədir və niyə bizim üçün vacibdir?

– Viruslar genetik məlumatların daşıyıcısı olaraq hansı molekuldan istifadə etdiklərinə görə iki böyük qrupa bölünürlər. RNA virusları bütün bəşəriyyətə məlum olan ən sürətli hərəkət edən (dəyişən) bioloji obyektlərdir. Bunlara qrip, HİV və yeni növ koronavirus daxildir. COVID-19-un mutasiya dərəcəsi qrip virusuna bənzəyir. Bu o deməkdir ki, bizdə koronavirusa qarşı peyvənd hazır olarsa, bəlkə də qrip kimi vaxtaşırı təzələnməli olacaq. Əgər yeni növ koronavirus endemik hala gələrsə, peyvəndin təsiri itəcək.

– Yəni virus insanlar arasında daim qalacaq, bəs bu nədən asılıdır?

– İndi bütün ocaqları söndürmək mümkün olsa və koronavirus heyvanlardan insanlara yenidən ötürülməzsə, o zaman endemik olmayacaq. Ancaq virusun həmişəlik qalması hazırkı ən real ssenarilərdən biridir. Əgər COVID-19-dan ölüm nisbəti indi düzgün ölçülürsə və nisbətən aşağı olarsa, onda infeksiya donuz qripinə bənzəyə bilər. 2009-cu ildə də alovlanma var idi. Əvvəlcə o da insanları çox təşvişə salmışdı. Xəstəlik sürətlə yayıldı və ilkin məlumatlarda deyilirdi ki, donuz qripi yüksək nisbətdə ölümə səbəb olub. Sonradan məlum oldu ki, göstəricilər daha aşağıdır. Xəstələrin çoxu sağ qalır və virus da orqanizmdə yaşamağa davam edir. İndi də eyni vəziyyətdir, donuz qripi 2009-cu ildə bütün dünyada yayıldı və hər il rastlaşdığımız mövsümi qrip xəstəliklərindən birinə çevrildi. Hər il etdiyimiz adi qrip peyvəndinə daxil edilir. Yeni növ koronavirus infeksiyaları ilə də oxşar gedişatın baş verəcəyi ehtimal edilir.

– 2009-cu ildə dünyada donuz qripindən 200 mindən çox insan öldü. Bioinformatika alimi olaraq sizin üçün koronavirus ilə bağlı ən real proqnoz nədir?

– Biz elm adamları olaraq proqnoz vermirik, modellər qururuq. İki əsas yol var. Birincisi xəstəlik hallarının sayına görə riyazi modeldir. Bir xəstənin nə qədər insanı bu virusa yoluxdurduğuna dair göstəricilər hesablanır. Bu say birdən çoxdursa, infeksiya artacaq və əhalinin böyük əksəriyyəti xəstələnənə və immunitet qazanana qədər virus yayılmağa davam edəcək.

– Çinli ekspertlər bildirir ki, bir xəstə orta hesabla iki-üç nəfəri yoluxdurur.

– Bəli, lakin bu ən yüksək göstərici deyil. Vurğulayım ki, bu rəqəm xəstəliyin nə qədər ölümcül olacağına dair heç bir şey söyləmir. Bu, sadəcə hər hansı tədbir görülməzdən əvvəl infeksiyanın ən erkən mərhələlərində necə yayılacağını göstərə bilər.

– Aydındır. Bu səbəbdən də ingilis mütəxəssislər tərəfindən qurulan modellər bu qədər qorxulu görünür, yüz minlərlə insandan söhbət gedir. Lakin bütün dünya koronavirusun yayılmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görür. Bunu nəzərə almaqla virusun yayılma dərəcəsini daha dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkündürmü?

– Əslində bütün bu tədbirləri modeldə nəzərə almaq çox çətindir. İndi Çindən Rusiyaya sərnişin axını azalıb. 2 qat, 10 qat və ya 100 qat azalmanın olub-olmaması infeksiyanın yayılma ehtimalını təyin etmək üçün əlverişsizdir. İncə məqamlarda modelləşdirmək daha da çətindir. Əgər məktəblərdə karantin tətbiq etsəniz, virusun ötürülmə sürəti, şübhəsiz ki, azalacaq. Yayılma dərəcəsi də ölkələrə görə tamamilə fərqlidir. Hər bir ölkənin mentaliteti, milli və ictimai şüur, ictimai nəqliyyatdan istifadə və s. bu kimi məsələlərdən çox şey asılıdır. Hər halda riyazi modellərin faydası bizə bir sıra imkanları göstərə bilməsindədir. Prinsipcə baş verə biləcək nəticələrə hazırlıqlı olmağa kömək edir.

Virusların yoluxma dərəcəsi

Alimlər bunu bir insanın neçə sağlam insanı yoluxdurduğuna əsaslanaraq müəyyənləşdirirlər.

COVID-19 – 2.2 ( 5 xəstə 11 sağlam şəxsi yoluxdura bilər)

Mövsümi qrip – 1.5

Rinovirus (soyuqdəyməyə səbəb olan maddələr) – 6

Qızılca (peyvənd olmasa) – 12-18

İnfeksiyanın yayılmasını müəyyən etməyin ikinci yolu molekulyar epidemiologiyadır. Bu tamamilə yeni bir elmdir. Bənzər virusların genom ardıcıllığı varsa, bu genetik məlumatları bir-biri ilə müqayisə edərək təkamül ağacı qura bilərsiniz. Budaqların uzunluqları mövcud vəziyyəti – infeksiyanın böyüməsini və ya yavaşlamasını əks etdirir. Təkamül ağacının şəklindəki məlumatlara əsasən insanlar arasında virusun yayılma sürətini qiymətləndirməyə imkan verən riyazi metodları tətbiq edirik.

– Bu model koronavirus haqqında nə deyir?

– İlk nəticələrə görə, infeksiya sayının artım tempi təxminən eyni olur: hər xəstə 2-3 nəfəri yoluxdurub. Təkamül ağacının daha dəqiq qurulması üçün Çindən kifayət qədər məlumatımız yoxdur. Koronavirus mutasiya edir, yeni genom ardıcıllığına ehtiyac duyulur və ÇXR bu məlumatları ümumi məlumat bazalarına daxil etməkdən yayınır. Yəqin ki, gözləmək lazımdır.

– Virusun mutasiya etdiyini söylədiniz. Belə çıxır ki, peyvənd hazırlamaq üçün başlanğıcda xəstələrdən alınmış virus nümunələrindən istifadə etmək mümkün deyil.

– Hər hansı bioloji obyekt həmişə mutasiya edir və koronavirus da istisna deyil. Fərqli insanlarda eyni virusun ştamları bir-birindən fərqlidir, təkamül ağacları qurarkən bu faktı nəzərə alırıq. Mutasiya belə baş verir. Ümumiyyətlə, koronavirus genomunun orta xəstə ardıcıllığı Uhandakı ilk xəstədən fərqlənir. Bu çox kiçik bir fərqdir. Bu mutasiyaların virusun hərəkətini dəyişdirdiyini və ya dəyişdirmədiyini bilmirik. Çox güman ki, infeksiyanın orijinal versiyasına yoluxan insanlar bir az dəyişdirilmiş və mutasiyaya uğramış koronavirusa bir daha yoluxmayacaq. Bu qədər az sayda mutasiya çox güman ki, virusun ilkin nümunələrinə əsaslanan peyvəndin yaranmasına mane olmamalıdır. (publika.az)