Səhiyyə Nazirliyinin baş allerqoloqu, Azərbaycan Tibb Universitetinin terapiya kafedrasının professoru, əməkdar həkim Cəbrayıl Məmmədovun “Report”a müsahibəsi

- Xahiş edirik allergiya xəstəliyi haqqında ümumi məlumat verin...

- Allergiya (allergos) yunan sözü olub, orqanizmin allergen adlanan ətraf mühitdəki bəzi faktorlara (kimyəvi maddələrə, mikroblara, qida məhsullarına və.s) qarşı yüksək həssaslığıdır. Allergiya selikli qişaların güclü qıcıqlanması, dəri səpkiləri, ümumi zəifliklə özünü biruzə verir. Məsələn, hər kəs eyni qidanı qəbul edir, lakin insanlara görə fərqli reaksiyalar baş verir. Çünki insanın immun sistemi həmin qidanı normal qəbul etmir. Allergiya genetik yolla ötürülən bir xəstəlikdir. İllər keçdikcə xəstəliyin yayılma arealı genişlənir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) hesablamalarına görə, dünya əhalisinin 50 faizində allergiya növlərinin əlamətləri var.

- Bəs Azərbaycanda bu xəstəliklə bağlı vəziyyət necədir?

- Təbii ki, allergiya xəstəliyini ölkə üzrə bölmək mümkündür. Bunun üçün insanların kütləvi şəkildə müayinə olunması lazımdır. Bu da böyük maliyyə vəsaiti tələb edir. Azərbaycanda və dünyada allergiyanın ən çox müşahidə edilən növü bronxial astmadır. Bu gün uşaqlar da nəzərə alınmaqla orta hesabla hər 100 nəfərdən 7-8-də bu xəstəliyə rast gəlinir.

- Ümumiyyətlə, allergiyanın hansı növləri var?

- Allergik xəstəliklərə pollinoz, allergik rinit, bronxial astma, qida və dərman allergiyaları daxildir. Pollinoz bitki tozu allergiyası deməkdir. Allergik xəstəliklərin digər növü ilboyu davam edən allergik rinitdir. Onun törədiciləri məişət allergenləri – ev tozu, kitab tozu, məişət gənələri və digərləridir. Bu, sifətin, burunun qaşınması, asqırma, burun tutulması və axması əlamətləri ilə müşayiət olunur. Bitkilər çiçək açmağa başlayanda onların tozcuqları havaya yayılmağa başlayır. Ordan insanın üzünə, gözünə, burnuna düşür. Nəticədə allergiyaya meyilli insanlar buna reaksiya verir.

Allergik xəstəliyin başqa növü bronxial astmadır. Bu, dünyanın hər yerində böyük problem kimi yayılmış xəstəlikdir. Çünki bəzən insan ölümünə də səbəb ola bilər. Eyni zamanda, insanın iş qabiliyyətini itirməyə, əlil qalmağa gətirib çıxarır.

Allergiyanın dəri zədələnmələri də olur. Ən çox rast gəlinən isə allergik övrədir. El arasında buna məxmərək də deyilir. Allergik övrədən fərqli olaraq, məxmərək infeksiya mənşəli xəstəlikdir. Yaxud da kvink ödəmi, məsələn, dodaq, göz şişir. Yaxud dəridən qalxmış iri qızartılar, dəri qaşınması və s. Allergik övrəyə çox vaxt kvink ödəmi ilə birlikdə rast gəlinir. Bundan başqa, zərdab deyilən xəstəlik də müşahidə edilir. Yəni insana peyvənd vurulanda qızartılar meydana gəlir. Buna dəridə qaşınmalar, oynaqlarda ağrı, yüksək qızdırma və s. misal çəkmək olar. Dəri xəstəliklərindən Stiven Conson sindromu da ağır formadır. Hətta bəzən ölümlə nəticələnə bilir. Əvvəlcə dəri zədələnir, sonra daxilə, yəni selikli qişalara, ağız və qarın boşluğu üzvlərinə, sidik kisəsinə, cinsiyyət üzvlərinə keçir. Nəticədə yaralar əmələ gəlir. Bundan başqa, Layela sindromu da çox ağır xəstəlikdir. Əksər hallarda ölümlə nəticələnir. Bunun səbəbi kimi çox vaxt dərman qəbulu göstərilir.

Allergiyanın ən ağır və təhlükəli forması olan anofilaktik şok bütün bədənə təsir edən məşhur allergik reaksiyalarla bağlı inkişaf edir. Anofilaktik, yəni allergik şok müalicə edilmədikdə insanı şoka sala və ya ölümə gətirib çıxara bilər. Bizim tez-tez eşitdiyimiz “penisillin iynəsi vuruldu, həyatını itirdi” və ya “arı sancmasından öldü” kimi hadisələrin səbəbi anofilaktik şokdur.

- Hansı bitkilər daha çox allergik reaksiya verir?

- Hər hansı bitkinin allergik reaksiya verməsi üçün üç şərt lazımdır. Birincisi, bitki həmin arealda geniş yayılmalı, ikincisi, həmin bitkinin çiçək tozcuqları kiçik olmalıdır. Üçüncüsü, onun tərkib hissəsi zülal tərkibli, yəni antigen xüsusiyyətli olmalıdır. Azərbaycanda ən çox allergiya törədən bitki tozcuqları dənli bitkiləridir. Məsələn, yulaf, vələmir, yovşan və s. Ölkəmizdə yovşanın 11 növü bitir.

- Ümumiyyətlə, müraciətlər daha çox hansı allergiya növü ilə bağlı olur?

- Azərbaycanda həkimə daha çox məişət allergenləri ilə bağlı müraciətlər olur. Çünki ev işləri zamanı yaranan toz kütləsinin içərisində gənələr olur. Həmin gənələr də daima insanın yanında olur. Onlar üçün ən əlverişli qida dərimizin qabığı, ən gözəl şərait isə yatağımızdır. Orqanizmdə 100 faiz nisbi rütubət və otaqda 37 dərəcə temperatur onlar üçün yaxşı imkandır.

Allergik xəstəliklər arasında ən təhlükəlisi dərman allergiyasıdır. Bu xəstəlik hazırda ən ciddi problemlərdən birinə çevrilib. Dərman allergiyası dəridə baş verən səpki və qızarmadan tutmuş boğulma və ölüm hallarına qədər ən ağır fəsadlar törədə bilər. Bu xəstəlik əsasən həkim təyinatı olmadan özbaşına dərman qəbul edildiyi, orqanizmdə digər xəstəliklər olduğu və onlar nəzərə alınmadan həblər istifadə olunduğu təqdirdə baş verir. Belədə xəstə anofilaktik şok vəziyyətinə düşərək ölə də bilər. Məsələn, aspirin, sitramon, analgin, pentalgin, baralgin və s ağrıkəsicilər birinci yer tutur. Sonra antibiotiklər, vitaminlər gəlir. İnsanlar da bunlardan çox istifadə edir.

Dodaq şişmələrinə də qida və ya dərmanlar səbəb ola bilər. Hər bir qida, hətta çörək də allergiya verə bilər. Eyni zamanda, dəniz məhsulları, çərəzlər, pomidor, şokolad, sitrus meyvələri, yumurta daha çox allergiya verir. Hətta kartof və çörəyə qarşı da allergik reaksiya verən xəstələrim olub.

Dünyada bizim insanlarımız qədər öz canı üçün pul xərcləməyə tənbəllik edən başqaları yoxdur. Bu yaxınlarda Cenevrədəydim. İsveçrədə diş çəkilməsi üçün həkimə 400 avro pul verirlər. Ancaq Azərbaycanda insanların psixologiyası fərqlidir. Hər şeyə pul tapırlar, ancaq həkimə 10 manat pul verə bilmirlər. Ayda 5 dəfə toya gedib hərəsinə 100 manat pul salan biri həkimə getmək istəmir. Yəni, canlarının sağlamlığı ən sonda gəlir.

- Bəs allergik xəstəliklərini fəsillə əlaqələndirmək olarmı?

- Ümumiyyətlə, allergik xəstəliklər ilin bütün fəsillərində baş verə bilər. Lakin bəzi növləri fəsli xarakter daşıdığından əsasən yaz, yay və payız aylarında özünü daha qabarıq büruzə verir. Qida allergiyasına meyvə-tərəvəzin bol olduğu yay aylarında daha çox rast gəlinir. Pollinoz bəzi ağaclara, otlara, güllərə, çiçəklərə qarşı insanın nəfəs yollarında baş verən allergik reaksiyadır.

- Həkimlər resept yazanda bəzən hansısa dərmanın allergik təsirinə qarşı vasitə yazırlar. Bu nə dərəcədə düzgündür?

- Heç bir dərman allergiyanın qarşısını ala bilməz. Analginə dimedrol vurmaq düzgün deyil. Allergiyanın qarşısını almaq üçün hansısa dərmanı yazmaq mümkün deyil. Bu, sadəcə bəzi qadınların savadsız düşüncələridir. Heç vaxt hansısa dərmanın yanında allergik təsiri aradan qaldıracaq nəsə yazılmamalıdır. Bu, mənasız söhbətdir. Həkimin borcu xəstəsindən nə vaxtsa hansısa dərmana qarşı əlavə təsirin olmamasını soruşmaqdır. Adi antibiotikin 50 növü var. Ona görə də gərək orqanizmin tanımadığı başqa bir növdən istifadə edilsin.

- Ümumiyyətlə, allergiya sağalan xəstəlikdir?

- Xeyr, heç vaxt sağalan xəstəlik deyil. Çünki genetik yolla keçmiş xəstəlik ömürlük olur. Sadəcə, xəstəliyin səbəbi vaxtında aşkar olunsa və qabaqlayıcı tədbirlər görülsə, müvəqqəti olaraq dayana bilər. Lakin şərait yaranan kimi yenidən üzə çıxacaq. Bəzi xəstəliklərin müalicəsi var, amma çox bahalı və uzun prosesdir. Allergiyanı sağaldan hansısa dərman yoxdur.

- Bəzən insanlar zəhərlənmə ilə allergiyanı səhv salırlar. Bəs fərqləri nədir?

- Zəhərlənmə sırf toksiki hadisəsidir. Məsələn, kimsə hansısa dərmandan 15 ədəd içib. Bax, bu zəhərlənmədir. Yəni dərmanın dozası artıq olub. Lakin allergiya yaradacaq hansısa bir həbdən zəhərlənmək olmaz. Ona görə də bu, ancaq allergik reaksiya verə bilər. Deməli ilk növbədə qəbul edilən dərmanın miqdarı öyrənilməlidir. Allergiya üçün dərmanın miqdarının elə də əhəmiyyəti yoxdur. Əsas molekulunun önəmidir.

- Bəs ilkin olaraq hansı qabaqlayıcı tədbir görülməlidir?

- Heç bir şey etmək lazım deyil. İlk növəbədə müayinə olunmaq üçün allerqoloq tapmalısan. Əgər zərurət yaranarsa, qan laboratoriyamızda yüksək səviyyədə yoxlanıla bilər. Uşaqlarda allergiyaya meyillilik böyüklərə nisbətən çoxdur.

- Analizlərin qiymətlərinin baha olması barədə fikirlər səsləndirilir...