Son günlər orfoqrafiya qaydalarına təklif edilən dəyişikliklər cəmiyyətin əsas müzakirə mövzusudur.

Orfoqrafiya Komissiyası və AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən hazırlanan “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” bir aylıq müzakirə üçün ictimaiyyətə təqdim edilib. Müzakirə əsnasında ortaya çıxacaq məqbul təkliflərə yaşıl işıq da yandırlıb.

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Nəzəri dilçilik şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor İdris Abbasov yeni qaydalar ətrafında yaranan mübahisələrlə bağlı Publika.az-ın suallarını cavablandırıb.

“Orfoqrafiya lüğətinin tez-tez dəyişdirilməsi dilə vurulan zərbədir”

- İdris müəllim, orfoqrafiya qaydalarına təklif olunan dəyişikliklər son günlər ən çox müzakirə edilən mövzudur. Necə düşünürsünüz, bu gün orfoqrafiya qaydalarının dəyişməsinə ehtiyac varmı?

- Orfoqrafiya lüğətinin tez-tez dəyişdirilməsi dilə vurulan zərbədir. Bir neçə ildən bir lüğətdə bir sıra sözlərin yazılışını dəyişmək doğru deyil. Təəssüf ki, bəzən eyni söz hər nəşrdə fərqli formada təqdim edilir ki, bu da kobud yanlışlıqdır. Məsələn, əsginas sözü atıq 3 variantda təqdim edilir: 2004-cü ildə əsginaz, 2013-cü ildə əsginas, 2018-ci ildə isə əskinas kimi. Bu yanaşma qeyri-ciddilikdən xəbər verir. Orfoqrafiya lüğətini dilin, yazı qaydalarının müqəddəs kitabı sayıram. Elmi-texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq dilə yeni daxil olan sözləri dilin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırmaq norma sayıla bilər. Amma uzun onilliklər ərzində dildə kök salmış, pasportlaşmış sözləri vahid prinsipə əməl etmədən və qayda gözləmədən dəyişdirmək yolverilməzdir. Çünki bunun böyük fəsadları ola bilər. İlk olaraq mənəvi və psixoloji zərbələri olacaq. Bu dəyişikliklər istifadəçilərə çətinlik yaradır. Tez-tez dəyişmələr nəticəsində sözlər daha tez arxaikləşir ki, bu qəbuledilməzdir. Mən də bu təkliflərin hazırlandığı institutun əməkdaşıyam. Lakin bu, yanlış gördüyüm məqamlara münasibət bildirməyimə mane olmamalıdır. Biz dövlət büdcəsindən maliyyələşən qurumuq. Dövlətə xidmət etmək hər birimizin borcudur.

- Bayaq siz “əsginas” sözünü missal gətirdiniz. Eyni zamanda “İskəndər”, “əskər”, “işkəncə” sözlərinin də yazılışının bu cür qəbul edilməsi təklif olunur. Bu qayda sözün götürüldüyü dilə uyğunlaşdırılması kimi izah edilir. Bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Bu sözlərin müzakirəsində mən də iştirak etmişəm. Əsgər sözünün mənbə dildə necə yazıldığı soruşulanda, bunun ərəb dilindən alınma söz olduğunu və “askər” kimi yazıldığını bildirmişəm. Əslində tələffüz mənbə dildə bir az fərqlidir, sadəcə ilk səsini ifadə edən hərf bizim dilimizdə olmadığından “a” kimi səsləndirilir. Amma mənbə dil əsas götürülürsə, söz “asker” kimi yazılmalıdır. Üstəlik, bu məqamda mənbə dilin əsas götürülməsini də qəbul etmirəm. Çünki bu söz illərdir dilimizdə “əsgər” kimi qəbul edilib, dildə heç bir pis məna da vermir. Bu sözü dəyişmək əlavə problem yaratmaqdır. Bu qəbildən olan digər sözlərin dəyişməsinə də münasibətim eynidir, qəbul etmirəm.

- Əsgər, işgəncə, əsginas sözlərində hansı variant daha doğrudur?

- Əsgər olduğu kimi qalmalıdır. Çünki mənbə dilə əsaslansaq, dediyim kimi, asker kimi yazmalıyıq. Türkiyə türkcəsində də “asker” kimi yazılır, bizim dildə də yazılışı ona uyğunlaşdırmaq istəyirlər. Qeyd edim ki, Ukrayna, Belarus, Rus dillləri eyni dil qrupuna aiddir, bu dillər arasında bir hərfin yazılışı belə bir sözü digərindən fərqləndirir. Amma bu, o demək deyil ki, bu dilləri bir-birinə uyğunlaşdırmalıdırlar. Hər dilin öz yazı qaydası olmalıdır. Eləcə də, bizdə sözlərin Türk dilinə uyğunlaşdırılmasına ehtiyac yoxdur. “Arşın mal alan” əsərində də əsgər kimi işlədilir. Yəni dilimizdə sözün bu cür yazılışının əsrdən çox yaşı var. İndi bunu dəyişməyə nə ehtiyac var? Bu dəyişiklikliyin nə dilə, nə üslubiyyətə heç bir əhəmiyyəti yoxdur əksinə istifadəçiləri çaşdırır və əlavə problemlər yaradır.

“Üç-beş nəfərin bir yerə toplaşması ilə məsələ həll edilmir”

- Qaydalarla bağlı Dilçilik İnstitutundan verilən izahlarda maraqlı bir məqam diqqət çəkir. Bu vaxta qədər Dilçilik İnstitutu alınma sözlərin dilimizdə tələffüz qaydalarına uyğunlaşdıraraq yazılmasının tərəfdarı olub. Buna görə “feysbuk”, “əpl” yazılması daha doğru hesab edilib. İndi isə əsgər, əsginas kimi sözləri dəyişilməsinin mənbə dilə uyğunlaşdırılması ilə izah edirlər. Elə yeni qaydaların da bəzilərinin fonetik prinsiplərə əsaslanaraq dəyişdirildiyi bildirilir. Biz hansı yanaşmanı doğru hesab edək?

- Bu məsələlərin çaşqınlıq yaratdığının fərqindəyəm. Məncə, bu məsələdə bir az intizamsızlıq olub. Orfoqrafiya qaydalarına münasibətdə tələskənliyə yol verilib, düşündüyüm qədər ciddi şəkildə yanaşılmayıb. Bir işə ciddi yanaşılması üçün konkret mütəxəssislər ayrılmalı və onlara ciddi şəkildə iş tapşırılmalıdır. Bu qaydaları özümüzdən, havadan deməməliyik, tədqiqat işi aparmalıyıq. Nəticədə, ümumi məxrəcə gəlməliyik. Bu qaydalara nəzər salanda primitiv yanaşma olduğu hiss edilir. Biri təklif edir ki, söz “əskər” kimi yazılsın, amma mahiyyətə varılmır. Bir sözü dəyişməklə yüzlərlə sözün yazılış qaydasının dəyişməli olduğuna, prinsiplərin pozulduğuna diqqət edilmir. Orfoqrafiya şəxsi zövq məsələsi olmamalıdır. Bu dəyişikliklər üçün ciddi mütəxəssislər iş aparmalıdır. Qaydaların hazırlanmasında latın dili, ərəb dili bilən mütəxəssisləri cəlb edilməyib. Əgər yazı qaydaları dəyişirsə, bu dilləri bilənlərin prosesdə iştirakı mütləqdir. Üç-beş nəfərin bir yerə toplaşmağı ilə məsələ həll edilmir. Ona görə də qaydalar ictimaiyyətin müzakirəsinə verilib, yəqin ki, ziyalılar da fikirlərini bildirəcəklər.

“Onlara töhmət verilməlidir”

- Bir çox sözün yazılışınin dəyişdirilərək 2004-cü il lüğətindəki kimi verilməsi tövsiyə edilib. Məsələn, 2013-cü ildə metafor, profilaktori, sanatori şəklində verilmiş sözlərin metafora, profilak­to­riya, sana­to­ri­ya kimi yazılması təklif olunur. Bu sözlər də tez-tez dəyişikliklərə məruz qalır. Dəqiq xatırlayıram ki, metafor 2013-cü ildə qədər metafora kimi yazılırdı...

- Bəli, 2004-cü ildə ildəki lüğətdə metafora kimi yazılıb. Söz yunan dilindən alınıb və həmin dildə metaforadır. Demirəm ki, sözlər mənbə dildə olduğu kimi yazılmalıdır. Söz dilimizə rus dilindən metafora şəklində keçib və bu da normal idi. İllərdir metafora kimi işlətmişik və qəbul edilib. 2013-cü ildə sözün metafor edilməsinə ehtiyac yox idi. İndi yenidən 2004-cü ildəki variantına qayıdırıq. Bu, istənilən oxucuda, dil daşıyıcılarında Dilçilik İnstitutu, lüğəti tərtib edənlərlə bağlı qeyri-ciddi obraz yaradır. Sanki bu şəxslər söz oyunu ilə məşğuldur. Yaxud düşünə bilərlər ki, bu işdə məsuliyyət yoxdur, onlara heç kim xəbərdarlıq etmir. Çünki məsuliyyətsizlik edənlərə bir töhmət verilməlidir ki, onlar yanlış yoldan geri çəkilsinlər. Əks halda, özbaşınalıq, tənbəllik əmələ gəlir. Nəticədə, metafora sözü hər lüğətdə bir cür yazılır.

- Bu sözlərdə hansı variantı daha doğru hesab edə bilərik?

- Həmin sözlər metafora, profilak­to­riya, sana­to­ri­ya kimi yazılmalıdır. Qeyd etdiyimiz sözlər dilimizə bu formada keçib və qəbul edilib.

“Dövlət büdcəsindən bu qədər vəsait ayrıldığı halda ictimaiyyət üçün lazımlı nə hazırlandı?”

- Bəs nə üçün tez-tez dəyişirlər?

- Yəqin ki, lüğət kiminsə zövqü ilə hazırlanıb. Amma bu lüğətin xərcləri dövlət büdcəsindən ödənilir. Yeni lüğətin çap olunması üçün də vəsait ayrılacaq, lakin ortaya nə qoyulacaq. Yeni lüğət bu qaydalar əsasında hazırlanacaqsa, onun məsuliyətini daşıyacağıqmı? Dövlət büdcəsindən bu qədər vəsait ayrıldığı halda ictimaiyyət üçün lazımlı nə hazırlandı? Bu suallar ətrafında düşünməliyik. Əsas problem budur. Bunu həll etməsək, hər kəs orfoqrafiya hazırlamaq, adını lüğətə salmaq sevdasına düşəcək.

“O zaman “münaqişə” sözünü “munaqaşa” kimi, “qələbə”ni “aləbə” kimi yazmalıyıq”

- Hikmət Babaoğlu sözlərin yazılışının mənbə dilə uyğunlaşdırılmasını əsas gətirərək, müəllim sözünün muallim kimi yazılmasını təklif edib...

- O zaman biz “münaqişə” sözünü “munaqaşa” kimi, “qələbə”ni “qaləbə” kimi yazmalıyıq. Bu cür əsaslanmaq tamamilə yanlışdır. Üstəlik, mənbə dil, yəni ərəb dilində olan səslərin çoxu nəinki bizim, heç dünya dillərinin əksəriyyətində yoxdur.

“Dilimizə ilk zərbə apostrofu ləğv edərkən vuruldu”

- Yeni təkliflərdə bir vaxtlar apostrofla yazılan sözlərin sətirdən-sətrə keçirilmə qaydaları da verilib. Buna münasibətiniz necədir?

- Hər zaman demişəm ki, dilə ilk zərbə apostrofu ləğv edərkən vuruldu. Bunu da dilin sadələşdirilməsi ilə əsaslandırdılar. Halbuki, dünyanın bütün dillərində işarələr var. İngilis dilində bu işarə saxlanılır, fransız dilində nə qədər belə işarələr var. Necə olar ki, dünyanın digər xalqları bu dilləri öyrənir? Azərbaycanlı bu cür işarələrlə zəngin fransız dilini öyrənəndə çətin oluğunu, demir, amma öz dilində bir apostrof ona problem yaradır? Ən asan bizim orfoqrafiyamızdır. Apostrofla yazılmış sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydasında “Quran”la bağlı məsələnin istisna olması lazımdır. Çünki “Quran” sözü “qurmaq” sözündən deyil. Bu söz Qur-an kimi saxlanılmalıdır. Bu cür qayda ilə ev quranla, “Quran” kitabı arasında fərq olmur. Məsud sözündə də apostrof ləğv ediləndən sonra onun tələffüz qaydası da pozulur. Söz deyilişdə məs-ud kimi bölünməlidir, indi isə mə-sud kimi deyilir. Bu sözdə “ə” saiti uzanmamalıdır.

- “İyyat,- iyyət, iyyə” şəkilçiləri ilə yazılan sözlərdə yazı qaydasının dəyişməsi barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bu təkliflə də razı deyiləm. Onsuz da bu sözlərə tarixən uyğunlaşmışıq, artıq deyilişdə hansı sözün bir, hansının iki “yy” ilə yazılması anlaşılır. “İyyat”, “iyyət” şəkilçisi yoxdur, bunun dilimizə hansı dildən gəlməsi bəlli deyil. Ərəb dilində iyyun şəkilçi var, biz bunu “i, vi” şəkilçisi kimi qəbul etmişik. “Bəşəri” sözünü onlar “bəşəriyyun” kimi yazırlar. “Bəşəriyun” sözündən “bəşəriyyətun” sözü düzəlir, biz də onu bəşəriyyət sözü ilə uğunlaşdırırıq. Ərəb dilində də “ət, at” şəkilçisi var, amma “iyyat” necə yaranıb onu bilmirəm. “Bəşəriyyətun” sözündə -“bəşər” sözün kökü, “iyyun” nisbi sifət şəkilçisidir, “ətun” isə nisbi sifətdən yenidən isim düzəldən şəkilçidir. Ərəb dilində belə söz düzəltmə var. Ümumiyyətlə, ərəb dilində iyyat şəkilçisi yoxdur, çünki y-dan sonra “ə” heç zaman “a” ola bilməz. Bu da yeni təkliflərdə mütəxəssis yox, səthi yanaşmanın olduğunu göstərir. Bəzən qalibiyyət sözünü qələbə sözünü, əbədiyyətin – ölümsüzlüyü əvəz etdiyi deyilir, ancaq bu fikirlərlə razı deyiləm. Poeziya dilində Mikayıl Müşfiq, Cəfər Cabbarlı şeirlərini tələffüz edəndə nəinki qoşa “yy” hərfinin birini ixtisar edir, hətta birini də artırırıq. Bu psixolinqivistik aktın fonetik səviyyədə gerçəkləşməsidir. “İyyat”, “iyyət” şəkilçilərində ixtisara heç bir ehtiyac yoxdur. Ola bilər ki, dilimizi Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırmaq, ortaq dil yaratmaq məqsədilə bu addım atılır. Lakin belə bir düşüncə ilə yanaşılırsa, bu, yanlış addımdır. Çünki hər bir dilin öz quruluşu, qaydaları olmalıdır. Türkiyə türkcəsinə ərəb dilindən elə sözlər, şəkilçilər daxil olub ki, onlar bizim dil qaydalarımıza uyğun gəlmir.

“Bu cür dəyişiklər nəsillərarası bağları qırır”

- Orfoqrafiya lüğətləri yeniləndikcə hər dəfə “vari” şəkilçisi də dəyişir, gah son saiti “i”, gah da “ı” kimi yazılır. Bunun səbəbi nədir?

- Bu dəyişiklik heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Sadəcə problemlərin sayını artırmağa xidmət edir. İllərdir “yüngülvari” kimi işlədirik, indi bunu dəyişməyin nə mənası olacaq? Bir əsaslanma olmalıdır. Orfoqrafiyada dəyişikliyin az olması ancaq dilin xeyrinə ola bilər. Fransızlar 12 hərf yazır, 6 səs ifadə edir. Onlar nə üçün dəyişmirlər? Çünki bilirlər ki, bu cür dəyişiklər nəsillərarası bağları qırır, sanki dildə bir uçurum yaradır. Görüləsi o qədər işlər var ki... Milli maraqlara toxunmayan sözləri dəyişməyə ehtiyac yoxdur. Hər hansı yer adında mübahisələr ola bilər və bu zaman onun yazılışının dəyişməsi qəbul olunanadır.

- Diqqət çəkən növbəti məqam “anti, audio, super, post, neo” kimi hissəciklərin sözlərə bitişik, “eks, əks, veb”in isə defislə yazılması təklifidir. Bu iki qrup birləşmələr arasında fərq nədir ki, onların yazılışında fərq olsun? Bəlkə də, bir izahı var, etirazımız yoxdur. Lakin fərq izah edilmədiyindən qaranlıq qalır. Çünki insanlar hansı əsasla birləşmələri belə yazdıqlarını dərk etməlidirlər.

- Mən bu müzakirələrdə iştirak etməmişəm, nə üçün belə qərar verildiyini deyə bilməyəcəm. Bu qrup sözlərin fərqli yazılış formalarının seçilməsini izah da edə bilmirəm. Düşünürəm ki, bir qayda tətbiq edilməlidir. Çünki bu sözlərin fərqli yazılışının izahı yoxdur.

- Baş nazir birləşməsində hər iki söz böyük, Təhsil nazirində isə ikincinin kiçik hərflə yazılması məqbul hesab edilir. Burada fərq nədir?

- Bu məsələ mənim üçün də qaranlıqdır. Burada da hər hansı qayda yoxdur. Birini böyük, qalanlarını kiçik yazmaqla nə demək istədiklərini anlamıram.

“Dilçilik İnstitutunun adını dəyişib “Orfoqrafiya və lüğətçilik” institutu qoymaqmı lazımdır?”

- İdris müəllim, təklif edilən qaydalardan bir neçə maddə üzərində danışdıq. Bir çoxunun izahı olmadığı ortaya çıxdı. Bu məsələ günlərdir müzakirə olunur, digər saytları da izləyirik heç kim qaydalara konkret izah verə bilmir. Bir neçəsinin izahı verilir, onun da birində sözün alındığı dilə, digərində milli qaydalara uyğun olaraq dəyişdiyi deyilir. Elə təəssürat yaranır ki, sanki qaydalar dəyişiklik xatirinə edilib...

- Tamamilə doğrudur. Həqiqətən də, belə bir mənzərə yaranıb ki, sanki bunlar dəyişiklik xatirinə edilib. Ya da “mən bu dəyişikliyi etdim” demək üçün təklif olunub. Hər bir sahəyə ciddi mütəxəssis rəyi lazımdır. Mən özüm ərəbşünas və nəzəri dilçiliklə məşğulam, bu işlə birbaşa məşğul olanlar məsələyə məsuliyyətlə yanaşmalıdır. Səbr sözünü gah səbir, gah da səbr kimi yazmaq heç kimə xoş deyil. Belə davam etsə, Dilçilik İnstitutunun adını dəyişib “Orfoqrafiya və lüğətçilik” institutu qoymaqmı lazımdır? Dilçilik İnstitutu yeni-yeni əsərlər ortaya qoymalıdır. Müasir dünya dilçiliyində gedən prosesləri əks etdirən dilçilik əsərləri Azərbaycan dilinə çevrilmir. Biz ancaq səbir sözünün necə yazılması ilə məşğuluq. Bu proseslər bizi xeyli gerilədir. Orfoqrafiya üzərində aparılan uğursuz əməliyyatlar əli qələm tutan hər bir azərbaycanlı üçün sonu görünməyən problemlər yaradıb. Bu problemlərdən yaxa qurtarmaq üçün əlavə onilliklər lazım olacaq. Bir sözlə, heç bir xeyir görmürəm, ziyandan başqa.