Dövlətlər yaranır və yox olurlar. Onlar o zaman mövcudluqlarını qoruya bilirlər ki, bir rəhbərin yerinin digərinə ötürülməsinə imkan verən hansısa prosedur qaydaları həyata keçirilir.

Rusiyada demokratik seçkilərin müntəzəm parodiyaları onu göstərir ki, prezident Vladimir Putinin irsi hər hansı bir etibarlı varislik prinsipi doğurmayacaq. Putin yenidən dördüncü prezidentlik müddəti üçün seçildi. 2024-cü ildə bu müddət başa çatır və Putin demək olar ki, əsrin dörddə biri qədər Rusiyanı idarə etmiş şəxs olacaq (əgər onun baş nazirliyini də nəzərə alsaq). Bəzi rusiyalılar Putin haqqında artıq açıq şəkildə əvəzedilməz hökmdar kimi danışırlar. Neçə ki, Putin sağdır, Rusiyada heç kim yaxşılığa doğru dəyişiklik edə bilməyəcək. Rusiyada heç kim Putin həyatda olmadığı vaxt nəyin baş verəcəyini bilmir. Həm də kimsə bu haqda açıq danışmır.

Putin Rusiyanın gələcəyi ilə bağlı olan mövzulardan qaçaraq, hansısa dumanlı keçmişin əfsanələrindən yapışır. O, rus xristianlığının təsəvvürlərə gətirilən min illiyindən danışaraq, özünü 10-cu əsrdə Kiyevdə hökmdarlıq etmiş knyaz Vladimirin xələfi adlandırır. Putin göstəriş verib ki, həmin Vladimirə Moskvada abidə ucaldılsın, amma knyaz Vladimir heç vaxt Moskvada olmayıb. Çünki knyaz Vladimirin vaxtında Moskva da mövcud deyildi.

Vladimir Putinin ideoloqlarından biri olan və bestsellerlərin müəllifi – Pravoslav kilsəsinin arxiyepi Tixon Şevkunov bu iki hökmdarı müqayisə edərkən, onları “Allahın seçdiyi şəxslər” adlandıraraq, deyib: “Kim ki, həqiqətən də Rusiyanı sevir və ona xeyir arzulayırsa, yalnız Tanrının əməli olaraq Rusiyanın başına gətirilmiş Vladimir Vladimiroviçə dua etməlidir”.

Həmin qədim hökmdar – Valdemar adlı skandinaviyalı ibtidai dinlərə etiqad etmiş kölə taciri haqqındakı tarix bizə başqa şey öyrədir: xarizmatik adamlar dövlət yaratmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Amma onlar yalnız varislik prinsipi hesabına bu dövləti qoruyub saxlaya bilərlər.

Novqorodun hökmdarı olan Valdemar (ərəb mənbələrində yazıldığı kimi) qonşu müsəlmanlarla ticarəti yoluna qoymaqdan ötrü islamı qəbul edib. Valdemar Kiyevə hücum etməmişdən öncə özünün Skandinaviyadakı qohumlarından hərbi yardım xahiş edib. Kiyevi zəbt edən Valdemar xristianların özünün etiqad etdiyi ildırım allahına qurban verilməsinə əmr verir. Sonradan Valdemar xristianlığı qəbul edir ki, bu da Kiyevin yazı mədəniyyətinə və qanuniliyin ənənəsinə qovuşmasına imkan yaradıb. Elə məhz həmin vaxt vikinqlərin məskunlaşdığı mərkəzlər Avropa paytaxtına çevrilib (müasir Ukrayna).

Kiyevdə slavyan adı ilə Vladimir adlanan Valdemar, öz ailə üzvləri tərəfindən təhlükə hiss edirdi. O, öz oğlu Svyatopolku zindana atır və digər oğlu Yaroslavla qarşı döyüşə yollanır. Lakin Valdemar yolda ölür. Onun ölümündən sonra polyaklardan tutmuş peçeneqlərə qədər – hamı taxt-tac uğrunda mübarizəyə girişir. Yalnız mübarizənin 10 ilindən və qardaşlarının ölümündən sonra, nəhayət, Yaroslavl atasının varisi ola bilmişdi. Müdrik (Mudrıy) adlandırılan Yaroslavl qanun tərtib etdi, amma o bu qanunda varislik prinsipi təsbit etmədi. Ona görə də, onun ölümündən sonra Yaroslavlın torpaqları və Kiyev knyazlığı Yaroslavlın nəslindən olan klanlar arasında bölüşdürüldü. Və belə olan halda 13-cü əsrdə monqollar bölünmüş əraziləri çox asanlıqla işğal etdilər.

Alman sosioloqu Maks Veber xarizmatik liderlərin öz hakimiyyətlərini güclü dövlətdə institutlaşdıra biləcəklərinin iki üsulunu önə çəkir. Bunlardan biri monarx kimi ənənə vasitəsilə,digəri isə müasir domakratiyada olduğu kimi qanun vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Monqollar ənənəvi varislik prinsipini üstün tutdular. Yəni liderin ölümü varisliyin həyata keçirilməsini təmin etmək üçün ailənin iştirakını tələb edirdi.Monqollarda olan varislik qaydasından irəli gələn təsadüf nəticəsində bu gün Avropa tarixi var. Əgər Avropa tarixi olmasaydı, ABŞ tarixi də olmayacaqdı. Belə ki, həmin dövrdə Asiyaya qarşı heç bir Avropa ordusu duruş gətirmək iqtidarında deyildi. Amma iş ondadır ki, kritik bir anda monqol hərbi komandanı Batını geriyə – Monqolustanın paytaxtına çağırırlar. Çünki Batı varis barəsində gedən danışıqlarda iştirak etməliydi. Varislik ənənəsi prinsipi həmişə hansısa qeyri-müəyyənlik daşıyır. Bu prinsip imperiyanın inkişafını ləngidə və ya onu dayandıra bilər. Ona görə də, elə oldu ki, monqollar bir daha Avropaya qayıtmadılar.

Elə zənn edilirdi ki, müasir Çin demək olar ki, gələcək mövcudluğun və qüdrətin təminatçısı ola biləcək etibarlı varislik prinsipinin möhkəmləndirilməsi və formalaşdırlmasına hazırdır. Lakin indi görünür ki, prezident Si Tsinpin və Çin parlamenti Asiyanın böyük fatehlərindən dərs çıxarmayıblar. Belə ki, onlar Çin Xalq Respublikası sədrinin müddətsiz hakimiyyətini təsdiq etməklə, varislik prinsipini ortadan qaldırdılar. İndi çinlilər də, rusiyalılar kimi sistemin işləməsi termini ilə deyil, liderin ölümü termini ilə düşünməyə başlayacaqlar.

Zaman-zaman belə təsəvvür yaranır ki, Avropanın böyük dövlətləri müasir demokratik varislik prinsipi istiqamətində hərəkət edirlər. İndi aydındır ki, məhz varislik prinsipinin yoxluğu, zəif xüsusiyyətli kommunizm irsinin mövqeyini yenidən möhkəmləndirir.

20-ci əsrdə Rusiya və Çindəki inqilabçı kommunistlər varislik prinsipi mövzusundan yan keçərək, bəyan edirdilər ki, onlar bu və ya digər ölkələrin liderləri yox, ölkələrdə həyata keçirilməsi gözlənilən dünya inqilabının və sosial transformasiyanın avanqardıdırlar. Lenin, Stalin və Mao hakimiyyəti zəbt edərək, hamıya gələcəyin müəyyən obrazını təlqin edib, başqa cür baxışlara malik olan rəqiblərini ortadan götürərək hakimiyyəti saxladılar.

Sovet İttifaqındakı inqilab enerjisi itən kimi, inqilab obrazları söndü, Leonid Brejnev öz yoldaşlarını öldürməyəcəyi sözünü verərək hakimiyyəti əlində saxladı, uzun ömür yaşamağa çalışdı. Onda Sovet İttifaqında durğunluq dövrü başladı. Bu dövr Putinin gənclik illərinə təsadüf edir. SSRİ-nin dağılması qaçılmaz idi. Elə görünürdü ki, Çin kommunistləri sədrlik müddətinə məhdudiyyətlər gətirməklə mümkün olmayanı bacarıblar və bu eksperiment Si Tsinpinin səlahiyyət müddətinin uzadılması anına qədər kifayər qədər uğurla gedirdi.

Putin düşünür ki, Rusiyadakı staqnasiya probleminin həlli – bütün dünyanın iqtisadi çalxantılara qərq olunmasından keçir. Yəni o, hesab edir ki, avropalılar diktaturanın üstünlüklərindən yararlanaraq, daha çox rusiyalılara bənzəməlidirlər. Əgər rusiyalılar yalançı demokratiyanın alternativinin olmaması barədə düşünürlərsə, onda əsl demokratiya onlara prinsip etibarıyla dünyanın heç bir yerində mümkünsüz kimi görünəcək. Rusiyanın xarici siyasəti demokratiyanın prinsiplərinə ziddir. Çünki Moskva Qərbin açıq cəmiyyətindən yararlanaraq, televiziyada təbliğatdan, kiber müharibə və digər vasitlərdən istifadə edərək avtoritar liderlərin marağını irəli daşımaq məqsədi güdür. Rusiyanın Avropadakı və ABŞ-dakı anti-demokratik qanada dəstək verməsi, onun öz evində demokratiyanı qurmağı bacarmamasından irəli gəlir.

Demokratiya Amerika və digər ölkələrdə də hücuma məruz qalan, vətəndaşlara əminlik verən, onların ölkəsinə sabitlik gətirən proseduradır. Varislik prinsipinin yoxluğu, hakim elitanın və xalq kütlələrinin təsiri nəticəsində konkret liderlərin çatışmazlığını dəfələrlə gücləndirir. Demokratiya şəraitində bizim qaçılmaz səhvlərimiz seçilmiş məmurların adına yazılır. Biz onları tənqid edə və digəri ilə əvəzləyə bilərik.

Əgər ABŞ prezidenti Tramp Putin və Si Tsinpinə heyranlıq duyursa və ömrünün sonunadək liderlik etməyin necə yaxşı şey olması barəsində müzakirə aparırsa, deməli onda nəticə çıxarmalıyıq ki, demokratiyanın praktik üstünlüyü heç zaman olmadığı kimi bir daha öz əyani sübutunu tapır.

(“The Washington Post”-ABŞ)

Tərcümə “AzPolitika”nındır